Дзесяць гадоў таму, калі першы прэзыдэнт Узбэкістану Іслам Карымаў быў яшчэ жывы, заходняму журналісту было б цяжка дасьледаваць гэтую краіну і напісаць вялікую кнігу, якая ахоплівае яе грамадзтва і палітычны рэжым, піша для Свабоды журналіст Крык Рыклтан.
У гэтым сэнсе кніга Джааны Ліліс «Шаўковы міраж: ва Ўзбэкістан скрозь Залюстроўе», якая рыхтуецца да выхаду, — пэўнае дасягненьне «Новага Ўзбэкістану», які прасоўваецца пераемнікам Карымава Шаўкатам Мірзіёевым. Цяперашні кіраўнік Узбэкістану ў пачатку свайго тэрміну змог зьдзівіць даўніх назіральнікаў за краінай, скасаваўшы некаторыя з аўтарытарных перагінаў свайго настаўніка.
Але калі меркаваць па главе аб свабодзе слова, загадзя прадстаўленай Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, наўрад ці ўзбэцкія чыноўнікі могуць пахваліцца зьменамі ў лепшы бок.
Праца Ліліс заснаваная на больш чым дваццацігадовым досьведзе жыцьця і працы ў рэгіёне. Гэта нейкая справаздача, якая паказвае, як многія людзі, якія памятаюць абяцаньні першых гадоў кіраваньня Мірзіёева пасьля сьмерці Карымава ў 2016 годзе, цяпер бачаць, што гэтыя абяцаньні сходзяць на нішто.
Маленькі «глыток свабоды»
Разьдзел пад назвай «Чырвоныя рысы» пачынаецца з гісторыі журналіста, які, відаць, перасёк не адну чырвоную рысу, проста спрабуючы данесьці інфармацыю да грамадзкасьці.
Журналістка Анора Содзікава яшчэ пры Карымаве пэўны час узначальвала невялікую газэту, якая асьвятляла сацыяльныя пытаньні і паўсядзённыя праблемы простых грамадзян у краіне з насельніцтвам больш за 35 мільёнаў чалавек. У той час адкрытае ўварваньне ў палітычную сфэру хутка прывяло б да ўзбэцкай турмы. Нават асьцярожныя рэпартажы Содзікавай і яе калегаў часта прыцягвалі ўвагу дзяржаўных цэнзараў.
У час прарыву дамбы на Сардобінскім вадасховішчы ў траўні 2020 году, першай буйной катастрофы эпохі Мірзіёева, Содзікава рыхтавала матэрыял для аднаго зь дзяржаўных СМІ. Журналістка паехала ў раён, які найбольш пацярпеў ад паводкі, і была ўражана тым, як мясцовыя жыхары адрэагавалі на надзвычайную сытуацыю. Яны сьцьвярджалі, што зь імі ўсё ў парадку, і настойвалі, што катастрофа іх ніяк не закранула.
Дасьледуючы сытуацыю, Содзікава даведалася, што для такіх паводзінаў жыхароў ёсьць важкая прычына — мясцовыя чыноўнікі загадалі ім ня скардзіцца прэсе. Гэта былі менавіта тыя паводзіны, якія Мірзіёеў адкрыта асуджаў у сваіх публічных выступах, замест гэтага заклікаючы журналістаў і блогераў «выкрываць недахопы» бюракратаў, якімі б яны ні былі.
Аб тым, што адбываецца ў рэгіёне пасьля патопу, Содзікава напісала ў Facebook. Наступствы не прымусілі сябе доўга чакаць — журналістку звольнілі за крытыку.
У 2022 годзе, пасьля сыходу зь дзяржаўных СМІ, Анора Содзікава адкрыла «Рост 24» — выданьне, арыентаванае на барацьбу з карупцыяй, і стала яго галоўным рэдактарам. Але галоўную рэдактарку выцесьнілі з уласнай рэдакцыі мэтадам «ціску і шантажу». Содзікава расказала Джаане Ліліс, што гэта адбылося ў 2023 годзе, калі чыноўнікі рыхтаваліся да рэфэрэндуму ў канстытуцыйных зьменах. Папраўкі дазволілі Мірзіёеву ўтрымліваць уладу ва Ўзбэкістане як мінімум да 2037 году.
У кнізе Ліліс узбэцкая журналістка Анора Содзікава асабліва вылучаецца тым, што кажа шчыра, не хаваючы свайго імя і зьвестак. Іншыя журналісты і блогеры, зь якімі размаўляла Ліліс, прасілі яе аб ананімнасьці, або баяліся размаўляць зусім. Адзін неназваны блогер сустракаўся зь Ліліс у зацішнай кавярні. Ён сказаў, што свабода слова ва Ўзбэкістане коціцца ў мінулае, хаця на пачатку тэрміну Мірзіёева СМІ адчувалі «глыток свабоды».
«Параноя» з нагоды ісламу
Прыйшоўшы да ўлады, Мірзіёеў вызваліў палітычных вязьняў эпохі Карымава, і ў 2018 годзе ўпершыню за два дзесяцігодзьдзі за кратамі не было журналістаў. Але потым сытуацыя пачала мяняцца ў горшы бок. Пачатак тэндэнцыі паклаў прысуд 41-гадоваму блогеру Атабэку Саторы, які выкладваў ролікі з крытыкай у адрас існай улады. У 2021 годзе яго пасадзілі ў турму на шэсьць з паловай гадоў за «вымагальніцтва».
Пасьля гэтага арышты крытыкаў сталі адбывацца часьцей, а шэраг рэпрэсіўных законаў, у тым ліку крыміналізацыя абразы прэзыдэнта, яшчэ больш астудзілі становішча.
Кніга Джааны Ліліс стане першай кнігай на ангельскай мове аб посткарымаўскім Узбэкістане.
Іншая кніга пад назвай «Nowy Uzbekistan» («Новы Ўзбэкістан») выйшла па-польску ў Варшаве ў 2023-м. Яе аўтарцы, журналістцы Агнешцы Пікуліцкай-Вільчэўскай, у 2021 годзе было адмоўлена ва ўезьдзе ва Ўзбэкістан, дзе яна пражыла некалькі гадоў.
Карэспандэнтка The Economist Джаана Ліліс з 2019 па 2023 год атрымлівала акрэдытацыю на журналісцкую дзейнасьць ва Ўзбэкістане, але пасьля Нукускіх падзей у працягу акрэдытацыі ёй адмовілі.
«Шаўковы міраж» — яе другая кніга пра Цэнтральную Азію пасьля «Цёмных ценяў: унутры сакрэтнага сьвету Казахстану».
Казахстан таксама ёсьць аўтарытарнай краінай, але ў штогадовых рэйтынгах заходніх праваабарончых групаў звычайна займае крыху больш высокую пазыцыю за Ўзбэкістан, нават пасьля «адлігі» Мірзіёева.
Ліліс, якая жыве ў багатай на нафту краіне з 2005 году, сьцьвярджае, што адрозьненьні паміж дзьвюма дзяржавамі часткова абумоўленыя адрозьненьнямі паміж іх двума прэзыдэнтамі-заснавальнікамі.
Паводле яе назіраньняў, Карымаў быў варожа настроены да вонкавых уплываў, а Нурсултан Назарбаеў, прэзыдэнт Казахстану да 2019 году, быў «больш сьмелым і крыху больш сьвецкім», і напачатку прымірэнча ставіўся да пэўнай палітычнай апазыцыі, бо імкнуўся да міжнароднага прызнаньня і ўхвалы.
Яшчэ адным важным адрозьненьнем Ліліс лічыць ролю ісламу ва ўзбэцкім грамадзтве.
«Ташкент сутыкнуўся з сур’ёзнымі выклікамі з боку экстрэмісцкіх групаў у пачатку незалежнасьці, і гэта падсілкоўвала параною Карымава з нагоды пагрозаў ягонай уладзе», — сказала Ліліс у інтэрвію RFE/RL.
Ліліс лічыць, што вяртаньне Ўзбэкістану да ранейшага тыпу праўленьня цалкам укладаецца ў лёгіку лідэраў аўтарытарных краінаў, бо «стварэньне асяродзьдзя, у якім пераважае сапраўдная свабода выказваньня меркаваньняў, можа ўяўляць пагрозу рэжыму».
У той жа час журналістка спадзяецца, што ейная кніга, у якой, паводле яе слоў, задакумэнтаваныя як станоўчыя зьмены ва Ўзбэкістане пасьля Карымава, так і жорсткая спадчына першага прэзыдэнта, якая захавалася, стане «своечасовым напамінам аб тым, чаму прыхільнасьць рэформам такая важная» для краіны.
Форум