«Практыка наведваньня пахаваньняў дзеячоў БНР 25 Сакавіка не такая даўняя»
— У беларусаў замежжа ёсьць традыцыя адзначаць Дзень Волі ўшанаваньнем памяці дзеячоў Беларускай Народнай Рэспублікі ў месцах, дзе яны пахаваныя. Новыя эмігранты, якія вымушаныя былі выехаць зь Беларусі пасьля пратэставага 2020-га, у асноўным ня чулі пра гэтую традыцыю. А што вам вядома пра тое, як і калі яна ўзьнікла? Дзе ўпершыню беларусы замежжа прыйшлі 25 Сакавіка да магілаў сваіх славутых папярэднікаў?
— Практыка наведваньня пахаваньняў дзеячоў БНР на Дзень Волі хіба што не такая даўняя. Мяркую, яна ідзе ад пачатку 1990-х і тычыцца найперш і найбольш беларусаў Прагі й Вільні. Раней прыходзіць да магілаў Пётры Крачэўскага й Васіля Захаркі на праскіх Альшанах было нават небясьпечна — сачылі спэцслужбы. А з пачаткам 1990-х паломніцтва да магілаў гэтых прэзыдэнтаў БНР для мясцовых беларусаў і тых, хто проста наведваў Прагу з турыстычнымі мэтамі, стала бадай што абавязкам.
Ну, а на Дзяды ці на 25 Сакавіка — традыцыяй. Сёньня да згаданых пахаваньняў двух прэзыдэнтаў БНР на Альшанах можна дадаць яшчэ магілу Міколы Вяршыніна, адносна нядаўна знойдзеную беларускім дасьледнікам Сяргеем Кнырэвічам. І можна пашкадаваць, што не захавалася магіла яшчэ аднаго дзеяча БНР Тамаша Грыба.
Са зьяўленьнем ў Вільні кенатафа братоў Луцкевічаў ён таксама стаў лягічным месцам ушанаваньня памяці БНР для мясцовых беларусаў і наведнікаў літоўскай сталіцы.
Паваенныя беларускія эмігранты хоць і адзначалі з году ў год 25 Сакавіка ў розных краінах Эўропы й Амэрыкі, фактычна магчымасьці наведваць магілы дзеячоў БНР ня мелі. Шмат хто зь іх сам працягваў дзейнасьць БНР на эміграцыі, і сёньня ўжо іхныя пахаваньні могуць быць аб’ектамі ўшанаваньня.
«Значная частка айцоў БНР скончыла свой шлях у ГУЛАГу»
— Вашая зь Лявонам Юрэвічам «Кніга могілак» дае адрасы памяці сотняў выбітных дзеячоў беларускай эміграцыі. Пра ўсіх расказаць у межах гэтай гутаркі немагчыма, таму просім нагадаць хаця б пра месцы вечнага спачыну прэзыдэнтаў БНР і самых блізкіх іхных паплечнікаў. Да каго зь іх, у якой краіне, на якія могілкі могуць 25 сакавіка прыйсьці новыя беларускія эмігранты?
— Як мы ведаем, значная частка айцоў БНР скончыла свой шлях у ГУЛАГу, і ўшаноўваць іх магілы праблематычна. Тым больш каштоўныя тыя пахаваньні, што знаходзяцца ў Заходняй Эўропе ці Амэрыцы. Па-за згаданымі ўжо праскімі й віленскімі пахаваньнямі, з найбліжэйшых да Беларусі, напэўна, найбольш ведамыя надмагільны помнік Кляўдушу Дуж-Душэўскаму, адкрыты летась на Пятрашунскіх могілках у Коўне, і магіла Алеся Гаруна на Ракавіцкіх могілках у Кракаве.
Далей у Эўропе можна згадаць магілу першага паваеннага прэзыдэнта БНР Міколы Абрамчыка на могілках Пэр-Ляшэз у Парыжы. А лёнданскія беларусы могуць адведаць адносна нядаўна адноўленую магілу ягонага паплечніка па паваеннай БНР, былога слуцкага паўстанца Лявона Рыдлеўскага на Hampstead Cemetery.
У Чыкага на Elmwood Cemetery пахаваны першы старшыня Народнага Сакратарыяту БНР Язэп Варонка, а на могілках Сьв. Адальбэрта або Сьв. Войцеха (Saint Adalbert Cemetery) — іншы ведамы дзяяч БНР Янка Чарапук-Змагар. Абодва былі таксама заснавальнікамі першых беларускіх арганізацыяў у ЗША на пачатку 1920-х гадоў. Праўда, надмагільлі іх надзвычай простыя, непрыкметныя й прадметам асаблівага ўшанаваньня пакуль, здаецца, амаль не былі. Хіба што толькі апошнія пару гадоў.
Найбольш знакавыя пахаваньні, зьвязаныя з паваеннай Радай БНР, знаходзяцца ў нью-джэрзійскім Іст-Брансьвіку. Там, уласна, сам могільнік заснаваны прыхільнікамі Рады БНР. На ім пахаваныя й два паваенныя прэзыдэнты БНР Вінцэнт Жук-Грышкевіч і Язэп Сажыч, і сябры прэзыдыюму паваеннай Рады БНР Аляксандар Стагановіч, Янка і Станіслаў Станкевічы, Вітаўт Тумаш, Янка Запруднік і шматлікія іншыя, а таксама колішні ўдзельнік Першага Ўсебеларускага кангрэсу Язэп Гладкі.
У Кліўлэндзе на беларускай частцы Riverside Cemetery пахаваны адзін зь першых прэм’ер-міністраў паваеннай БНР Аўген Каханоўскі (Калубовіч).
У канадыйскім Таронта суродзічы могуць ушанаваць радных паваеннай БНР, пісьменьніка Кастуся Акулу й грамадзкага дзеяча Міколу Ганько, на Pine Hills Cemetery, а ў Кінгстане на Cataraqui Cemetery — яшчэ аднаго раднага, Алеся Грыцука.
Па-за тым радныя паваеннай БНР пахаваныя ў Аўстраліі, Бэльгіі, Францыі, Швэцыі, Нямеччыне й іншых краінах.
«Большасьць дзеячоў даваеннай БНР, хоць і ня так годна, як хацелася б, ушанаваная ў самой Беларусі»
— Апрача помнікаў на магілах, якім чынам, дзе і хто зь дзеячоў БНР ушанаваны ў сьвеце?
— Напэўна, большасьць дзеячоў даваеннай БНР, хоць і ня так годна, як хацелася б, ушанаваная ў самой Беларусі ў назвах вуліцаў, мэмарыяльных шыльдах і іншых месцах памяці. У Менску ёсьць памятны знак у гонар Івана і Антона Луцкевічаў, у Глыбокім — бюст Вацлава Ластоўскага, а ў Полацку — дуб ягонага імя; у Івацэвічах — шыльда ў гонар Рамана Скірмунта, у вёсцы Максімаўка на Маладачаншчыне — памятны знак у гонар Сымона Рак-Міхайлоўскага. У Драгічыне імем Івана Луцкевіча названая вуліца, у Маладэчне, Стоўпцах, Мікалаеўшчыне ёсьць вуліцы Язэпа Лёсіка, у Менску — вуліцы Алеся Гаруна, Браніслава Тарашкевіча (у ягоны ж гонар у Маладэчне й Радашкавічах). Безумоўна, гэтага надзвычай мала. Імёнамі Антона Луцкевіча ці Вацлава Ластоўскага маюць называцца праспэкты.
Па-за межамі Беларусі самі беларусы ўшаноўваюць памяць пра «айцоў БНР», прыкладам, у назвах такіх арганізацыяў, як Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ў Вільні, Беларуская фундацыя Крачэўскага ў Нью-Ёрку. У Вільні ёсьць памятныя шыльды ў гонар Вацлава Ластоўскага й Браніслава Тарашкевіча. Таксама суродзічы-эмігранты цягам ХХ ст. выдавалі паштоўкі з выявамі дзеячоў БНР, ладзілі прысьвечаныя ім імпрэзы ў розных краінах.
Зь міжнародных адзнак можна згадаць, як у 2004 годзе на просьбу мясцовай габрэйскай грамады стваральнік бел-чырвона-белага сьцяга Кляўдуш Дуж-Душэўскі й ягоная жонка Алена былі адзначаныя дзяржаўнай узнагародай Літвы (Крыжам за ратаваньне ад пагібелі) за ўратаваньне габрэйскай дзяўчынкі ў часе Галакосту.
«Хацелася б, каб навуковых дасьледаваньняў пра стварэньне БНР было больш»
— А якія кнігі і асобныя творы напісаныя беларускімі дасьледчыкамі пра падзеі, зьвязаныя з абвяшчэньнем Беларускай Народнай Рэспублікі?
— Падзеям абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі, яе дзейнасьці да й пасьля Другой сусьветнай вайны прысьвечана багата публікацыяў. Хоць, безумоўна, хацелася б, каб іх было яшчэ болей. З навуковых абагульняльных прац найперш адзначу манаграфію Дароты Міхалюк «Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918–1920 г.г.: ля вытокаў беларускай дзяржаўнасьці» (2015) . Для ж мяне асабіста як гісторыка найбольш цікавыя публікацыі ўласна гістарычных крыніц, у якіх адлюстраваныя падзеі часоў абвяшчэньня БНР. І тут нельга абмінуць выдадзеныя Сяргеем Шупам дзьве часткі першага тому «Архіваў БНР», а таксама другі том тых самых «Архіваў», укладзены Андрэем Бучам і Аляксандрам Горным.
Аднак варта згадаць, што матэрыялы, прысьвечаныя падзеям 1917–1918 гадоў, публікаваліся і ў 1920-я, і ў паваенны час, у тым ліку й на эміграцыі. Так, на старонках альманаху «Запісы Беларускага інстытуту навукі й мастацтва» др. Янка Запруднік публікаваў у 1970-х і розныя ўспаміны пра Першы Ўсебеларускі кангрэс, і пашпарт і іншыя дакумэнты БНР, і шматлікія згадкі й сьведчаньні тагачасных падзеяў. А ў 1988-м беларускія дасьледнікі Зора й Вітаўт Кіпелі выдалі ў Нью-Ёрку першы ангельскамоўны зборнік дакумэнтаў і сьведчаньняў пра гісторыю беларускай дзяржаўнасьці — хрэстаматыю «Byelorussian Statehood».
Мы з маім калегам і суаўтарам Лявонам Юрэвічам таксама спрычыніліся да пашырэньня кола апублікаваных крыніц да гісторыі БНР, калі цягам 2013–2015 гадоў выдалі тры тамы гісторыі паваеннай Рады БНР: у 2017 годзе «Выбранае» Тамаша Грыба, у 2020-м — зборнік спадчыны Краўцова Макара (Касьцевіча). І цяпер працуем над выданьнем у БІНіМе новай сэрыі «Спадчына БНР» з асобнымі зборнікамі тэкстаў Кастуся Езавітава, Пётры Крачэўскага, Васіля Захаркі, Антона Адамовіча й іншых.
«Больш як за стагодзьдзе твораў, прысьвечаных 25 сакавіка, напісана багата»
— Якія самыя яркія мастацкія творы пра Дзень Незалежнасьці БНР можаце згадаць перад сьвятам і параіць іх паглядзець і пачытаць маладым наступнікам айцоў БНР?
— Больш як за стагодзьдзе твораў, прысьвечаных 25 сакавіка, напісана багата. На мае сёньняшнія стан і настрой найболей, напэўна, кладзецца верш Натальлі Арсеньневай.
25-ты Сакавік
Ён прыйдзе, гэты дзень!
Ён не прыйсьці ня можа!
Ён прыйдзе —
й загудзе вясновы буралом,
пакрышыць, разьмяце,
раскідае, зьніштожыць
усё, што нам шляхі да хаты замяло!
Ці чуеце?
Аб ім
шасьціць быльнёг аселіц,
пяюць вятры ў лазе
і звоніць крыгаў лёд.
Ахвяраю крыві,
а Слова стане Целам,
і ўжо ніколі больш ня ўстане Чорны Год.
Няхай бярэмя він
прыгнула нас, і крылы
апалі,
й хлеб чужы нясмачны і важкі,
няхай нас апавіў
тугой агорклы вырай, —
трывайма!
Ён ідзе —
Вялікі Сакавік!
Ідзе...
й пад ногі рунь
яму кладзецца, таюць
сьнягі, на паплавох зяленіцца трава...
Радзіма!
Беларусь!
Каханая, сьвятая!
Багаславі нас жыць
і веру захаваць!
