Сын Сьвятланы, салдат тэрміновай службы, быў знойдзены ў казарме павешаным, са шматлікімі сьлядамі біцьця. Яна ўзначальвае рух мацярок, дзеці якіх загінулі ў войску пры падобных абставінах, і спрабуе дамагчыся справядлівасьці.
Другая лінія — гісторыя маладога менчука Мікіты, які вырашае не «касіць» ад прызыву: мы бачым ягоныя апошнія дні на «гражданцы», прысягу і зноў дома — зусім іншым чалавекам.
Іншы рэфрэн фільма — лісты салдата, начытаныя за кадрам. Іх перадаваў з войска сам рэжысэр Аляксандар Міхалковіч, калі праходзіў службу. Але гучаць яны так, што маглі б быць напісаныя і Мікітам, і сынам Сьвятланы, і любым беларусам тэрміновай службы, з каго нярэдка жорстка зьдзекуюцца, нават даводзяць да самагубства, і каму, у сваю чаргу, ставіцца ў сакрэтны абавязак зьдзекавацца з слабейшых. Бадзяка і Міхалковіч паказваюць дзедаўшчыну як арганічную частку шырэйшага мэханізму дыктатуры.
Фільм «Радзіма» намінаваны на прэмію Эўрапейскай кінаакадэміі ў катэгорыі «Найлепшы дакумэнтальны фільм».
Аляксандар Міхалковіч адказаў на пытаньні «Настоящего времени» неўзабаве пасьля ўкраінскай прэм’еры фільма.
— Як у вас зьявілася задума «Радзімы»?
— У 2018 годзе я скончыў фільм «Мая бабуля з Марса» аб акупацыі Крыму і пасьля прэмʼеры вырашыў брацца за новы праект. Ідэя фільма пра вайсковую сыстэму жыла ў маёй галаве яшчэ з часоў маёй тэрміновай службы. Мяне прызвалі даволі позна, у 25 гадоў, што дазволіла мне мець дыстанцыю ў адносінах да прапаганды і цьвяроза глядзець на рытуалы дзедаўшчыны. У працэсе службы і пасьля дэмабілізацыі я ўвесь час задаваў сабе пытаньне, як у ХХІ стагодзьдзі ў дзяржаве, якая знаходзіцца ў цэнтры Эўропы, могуць адбывацца такія рэчы. Чаму грамадзтва не заўважае таго, што адбываецца, і нават усхваляе вайсковы досьвед? Улады Беларусі старанна хавалі факты дзедаўшчыны — мой фотапраект аб войску прызналі экстрэмісцкім, а альбомы з фатаграфіямі канфіскаваў КДБ і зьнішчыў.
У 2017 годзе я напісаў ігравы сцэнар, заснаваны на вайсковым досьведзе. Але ў Беларусі не было рэсурсаў для рэалізацыі такога праекту. Якраз у гэты час упершыню былі абнародаваныя гучныя справы аб дзедаўшчыне. Сцэнар, адкуль мы ўзялі ідэю дзьвюх ліній — прызыўніка і маці — стаў базай для дакумэнтальнай карціны.
«Мы хацелі паказаць цыклічнасьць сыстэмы гвалту ў аўтарытарнай дзяржаве»
— Здымкі — гэта даволі аўтарытарны занятак, а тут, так бы мовіць, дваяўладзьдзе. Ці лёгка дасягаліся кампрамісы?
— Мне здаецца, мы ўдала дапаўнялі адно аднаго. Я адказваў за прадусаваньне, лягістыку, тэхніку. Ганна — за пошук гераінь па сваіх журналісцкіх каналах, камунікацыю, згладжваньне вострых вуглоў у працэсе вытворчасьці. Здаралася, я празьмерна дамінаваў на пляцоўцы, што адбівалася на матэрыяле. Усьвядоміўшы гэта, я часам цалкам дэлегаваў абавязкі рэжысэра Ганьне. Нягледзячы на тое, што ў яе не было дастатковага досьведу, яна выдатна спраўлялася. Таксама падчас мантажу Ганна падала выдатную ідэю — выкарыстоўваць мае лісты з войска.
— Наколькі моцна фільм адышоў ад першапачатковай задумы?
— Я думаю, што ў нас усё атрымалася так, як мы задумвалі. Мы хацелі паказаць цыклічнасьць сыстэмы гвалту ў аўтарытарнай дзяржаве, адказнасьць грамадзтва за дзяржаўную сыстэму. Падзеі 2020-га, якія разгортваліся пасьля пачатку здымак, толькі пацьвярджалі тыя тэзісы, якія мы закладалі ў фільм на пачатковым этапе.
— Здымкі пратэстаў вяліся спэцыяльна для фільму?
— Мы недаацанілі падзеі і не здымалі першых дзён пратэстаў. Усё ад таго, што мы бралі актыўны ўдзел у папярэдніх пратэстах і мелі скептычны погляд на магчымасьці пераменаў у краіне.
Таму ў 2020-м уся наша каманда была ў шоку ад кансалідацыі беларускага грамадзтва, якое сутыкнулася з вайсковай дзедаўшчынай твар у твар, — АМАП і міліцыя выкарыстоўвалі ў дачыненьні да дзясяткаў тысяч пратэстоўцаў тыя ж мэтады падаўленьня, якія зазнаюць на сабе ўсе салдаты тэрміновай службы з боку «дзядоў». Гвалт з казармаў выліўся на вуліцы краіны. Нашы героі бралі актыўны ўдзел у пратэстах, штодзень разам з народам перамагаючы свае страхі. Мы не маглі не здымаць гэтых падзей.
«У войску нельга было нічога мець свайго, нават асобы»
— Вы напэўна ведалі пра тое, што робіцца ў беларускай арміі. Чаму ўсё ж вырашылі не ўхіляцца ад прызыву?
— Мой паход у войска быў свайго роду ўцёкамі ад акалічнасьцяў. Я скончыў вучобу ў асьпірантуры і быў на ростанях. Вярнуўшыся ў Беларусь, атрымаў позву і вырашыў не «касіць». Пра дзедаўшчыну я чуў, але мне здавалася, што яна ня мае такіх маштабаў, зь якімі я сутыкнуўся. Я вырашыў: калі іду служыць у сваім узросьце, павінен пайсьці абавязкова ў якія-небудзь элітныя войскі, дзе буду сябе гартаваць.
Рэальнасьць аказалася не такой, якой я яе ўяўляў. Уся служба ў «элітных войсках» ПДВ складалася з трох скачкоў з парашутам, двух палявых выхадаў на 10 дзён, шматкілямэтровых марш-кідкоў. Замест заняткаў па рукапашным баі мы прыбіралі тэрыторыю. Вакол былі маральна састарэлыя людзі і тэхніка. Самым цяжкім аказалася тое, што ў войску нельга было нічога мець свайго, нават асобы. Мяне ратавалі лісты родным і фіксаваньне салдацкага побыту на плёначную камэру.
«Яны білі па галовах зэдлікамі маладых салдат»
— Вы робіце вельмі сьмелае прызнаньне аб тым, што бралі ўдзел у прыгнёце «маладых». Што заахвоціла вас да гэтага?
— Быў такі пэрыяд — нашы «дзяды» сышлі, а маладыя салдаты яшчэ былі на карантыне. У роце не хапала 35 працэнтаў салдатаў і мы мусілі выконваць калясальную колькасьць працы. За 20 дзён рота была фізычна і маральна зьнясіленая. Стараслужачыя зь нецярпеньнем чакалі прыходу маладых салдатаў, на плечы якіх пераклалі б усе абавязкі. Пасьля прыходу навабранцаў прага ўлады і гвалту вырвалася вонкі. Маладых білі, прыніжалі, старанна ламаючы іхныя асобы. Я даволі працяглы час ня браў удзелу ў рытуалах гвалту і падпарадкаваньня.
Недзе праз тыдзень пасьля прыходу «маладых» я стаяў у нарадзе, дзяжурным па роце. Уначы адзін з маладых салдатаў, ня вытрымаўшы зьдзекаў, уцёк. На мяне спрабавалі зваліць адказнасьць за яго ўцёкі. Праз пару дзён я зноў пайшоў у нарад. Пасьля адбою, калі дзяжурныя афіцэры пайшлі, я пачуў, што ў казарме нешта робіцца. Адчыніў дзьверы і ўключыў сьвятло. Мяне шакавала, што рабілі салдаты майго пэрыяду службы. Яны білі па галовах зэдлікамі маладых салдатаў, прыніжалі выдасканаленымі вайсковымі спосабамі. Я, як і апісваў у лісьце, які прагучаў у фільме, спрабаваў іх спыніць. Але стараслужачыя ўспрынялі гэта як праяву слабасьці. Яны даўно зьвярнулі ўвагу на тое, што я не прымяняю мэтадаў дзедаўшчыны да сваіх салдатаў. Вэктар гвалту пачаў разварочвацца ў мой бок. Я быў змушаны імітаваць мэтады дзедаўшчыны, каб самому не зрабіцца ахвярай ці ізгоем. Так, сапраўды, я атрымаў задавальненьне, прыніжаючы сваіх падначаленых. І для мяне гэта аказалася сюрпрызам.
— Як вы цяпер разглядаеце армейскі досьвед?
— Гэта складанае пытаньне. Пасьля войска я адчуваў, што ў мяне зьявіўся навык мабілізацыі фізычных і маральных рэсурсаў у крытычныя моманты. Я навучыўся не шкадаваць сябе, а таксама распазнаваць у людзях празьмерны жаль да сябе. Мне здаецца, даволі часта ў працэсе камунікацыі зь людзьмі ці ў працоўным працэсе ў мяне прасьлізгвае вайсковы стыль зносін. Можна гэта назваць вайсковым мэнэджмэнтам, які не выносіць слабасьці і кампрамісаў. Складана даць ацэнку — пазытыўнае гэта ці нэгатыўнае наступства службы ў арміі. Яшчэ адзін важны момант. Даволі часта мне хочацца трапіць у сыстэму, дзе ўсё вырашана за цябе. Дзе кожны твой крок расьпісаны ў адпаведнасьці са штатным раскладам. Плюс дастаўся ў спадчыну стакгольмскі сындром. Ён ёсьць да гэтага часу, нават праз 12 гадоў пасьля дэмабілізацыі.
«Пачаць дыялёг аб адказнасьці за існую сыстэму»
— На якую аўдыторыю вы разьлічваеце?
— Мы ня думалі пра аўдыторыю, калі пачыналі здымаць, хоць у працэсе запаўненьня формаў заявак на фінансаваньне нас вымушалі яе апісваць. Калі гаварыць пра гледача з заходніх краін, мусіць, тут місія фільму — паказаць, як можа быць, калі грамадзтва пачынае талераваць гвалт і дэвальваваць чалавечае жыцьцё.
Калі гаварыць пра беларускага гледача, хацелася б, каб фільм дапамог пачаць дыялёг пра адказнасьць за існую сыстэму і пра вытокі гвалту. Нагадаць пра кансалідацыю грамадзтва, пра магчымасьць змагацца са страхам і сыстэмай, а таксама прыняць факт паразы беларускага пратэсту, каб сабрацца і з новымі сіламі змагацца далей.
— Над чым вы працуеце цяпер?
— Пасьля пачатку вайны ў мяне ўзьнікла фундамэнтальнае пытаньне аб неабходнасьці творчай дзейнасьці. У першыя дні вайны ў Кіеве я адчуваў такія эмоцыі, якіх мне ня даў ніводзін зь любімых твораў мастацтва пра вайну. Кіно, літаратура, тэатар — усё страціла сэнс. Усё вельмі слаба, апасродкавана і далёка. Магчыма, патрэбны новыя, больш дзейсныя творчыя мэтады і сродкі дыялёгу з гледачом.
