Артур Клінаў сьцісла:
- Локіс для беларусаў можа стаць тым, чым Дракула для румынаў.
- Кафка і Дастаеўскі — вельмі важныя пісьменьнікі для Беларусі. Адзін зь іх абмаляваў атмасфэру пэрманэнтнай катастрофы, у якой жыве і беларускае грамадзтва, а другі апісаў псыхатып падпольнага беларуса.
- Яшчэ адзін важны аўтар — Баршчэўскі, які змог апісаць «другі бок беларускага мэнталітэту» і падсьвядомасьць беларусаў.
- «Вайна прыйшла ўжо, як той казаў, у наш дом, і ў той сьвет зь мірным жыцьцём, якое было яшчэ год таму, мы ўжо ня можам вярнуцца».
- Беларуская незалежная культура за апошнія 30 гадоў ніколі не была ў такой цяжкой сытуацыі, у якой апынулася цяпер.
- Беларуская культура і мэдыя жывуць у розных, паралельных сусьветах, якія ніяк не сутыкаюцца.
- Важна вярнуць ранейшую салідарнасьць мэдыя і беларускай культуры, якая зноў сыходзіць у падпольле, як на пачатку 2000-х.
Локіс як Дракула
— У канцы мінулага году ў выдавецтве «Логвінаў» выйшаў ваш раман «Локісаў». Давайце спачатку патлумачым крыху загаловак раману. Я чалавек ужо паважнага веку і, скажам так, успрыняў гэты загаловак ня толькі як звычайнае прозьвішча кшталту Лук’янаў, Малышаў ці Караеў… Але, баюся, людзі малодшых пакаленьняў, якія клясычную літаратуру чытаюць толькі зрэдку або і яшчэ радзей, могуць і ня зьвязваць з гэтым прозьвішчам нейкіх літаратурных асацыяцый. А яны ж тут дарэчы, праўда?
— Безумоўна. У назьве ляжыць вядомы беларускі мітычны пэрсанаж Локіс, мядзьведзь-пярэварацень, зь якім зьвязана шмат легендаў. Ёсьць і літаратурныя традыцыі, зьвязаныя з Локісам. Самы вядомы, мабыць, твор — «Локіс» Праспэра Мэрымэ.
Я лічу, што для беларусаў гэты мітычны пэрсанаж Локіс вельмі важны. Ён, фактычна, мог бы стаць тым, чым граф Дракула стаў для румынаў. Локіс, вядома, з балцкіх імёнаў, бо па-літоўску Локіс — мядзьведзь-пярэварацень.
Але, паколькі продкі нашага героя і ён сам пражывалі ў Савецкім Саюзе, у якім рэчаіснасьць і гістарычныя абставіны памяняліся, то памянялася таксама прозьвішча. Таму ён у посткаляніяльнай, постсавецкай рэчаіснасьці стаў Локісавым.
Падпольны чалавек і пэрманэнтная катастрофа
— Выдавец у сваёй анатацыі да вашага раману (а можа, не выдавец, а якраз аўтар, вы) дае чытачу «наводкі», як можна чытаць «Локісава». Працытую кавалак:
«Гісторыя страшная, але аж да жуды сьмешная. Магчымы працяг запаветаў Кафкі, Баршчэўскага, Хармса, Платонава і Гогаля. Кожны чытач знойдзе ў рамане нешта блізкае для сябе: вострасюжэтны трылер, філязофскую прыпавесьць, сацыяльную драму, а хтосьці проста пасьмяецца з дакладнага адбітку бязьлітаснай беларускай рэчаіснасьці».
Давайце пра Хармса, Платонава і Гогаля ня будзем, але скажам крыху пра Кафку і Баршчэўскага.
У вашым рамане выступае Замак (які пішацца менавіта зь вялікай літары), а сам герой, як герой Кафкі К. у «Замку», трапляе ў абсурдную сытуацыю-пастку, якую ён ня надта разумее і зь якой яму цяжка выблытацца. Скажыце крыху пра гэты «кафкіянскі матыў» у вашай аповесьці. Тая беларуская рэчаіснасьць, якую вы бачыце і малюеце, яна і ёсьць кафкіянская?
— Ведаеце, Кафка і Дастаеўскі для мяне — вельмі важныя пісьменьнікі, якія сур’ёзна паўплывалі на мой сьветапогляд у юнацтве. Дастаеўскі таму, што ніхто так, як ён, не апісаў, скажам так, душу беларуса. Ніхто так не апісаў гэты псыхатып падпольнага чалавека, як Дастаеўскі, які гэты псыхатып добра ведаў, бо сам паходзіў з нашых мясьцін.
А Кафка для мяне важны таму, што, калі я яго прачытаў упершыню на пачатку 80-х, то адразу захапіўся тым, як дакладна ён апісвае нашу рэчаіснасьць, менавіта нашу, тую, у якой мы жылі ў канцы Савецкага Саюзу. Потым я зразумеў, у чым захапляльнасьць Кафкі. А яна ў тым, што яго літаратура, яго раманы апісваюць атмасфэру пэрманэнтнай катастрофы. Катастрофы, якая адбываецца ў працяглым часе, якая цягнецца гадамі, дзесяцігодзьдзямі.
Кафка якраз жыў і пісаў на пачатку ХХ стагодзьдзя, калі гэтая катастрофа адбывалася пэрманэнтна ў Эўропе. Распадаліся імпэрыі, распадаліся вельмі балюча, драматычна, цягам Першай сусьветнай вайны. Потым быў пэрыяд разрухі, пошукаў і зьменаў сацыяльных ладаў, які закончыўся ўрэшце Другой сусьветнай вайной. Кафка вельмі добра адчуў гэтую пэрманэнтную катастрофу і апісаў атмасфэру грамадзтва, якое жыве ў ёй.
У пачатку 80-х мы аказаліся ў такой сытуацыі — распад савецкай імпэрыі, вельмі марудны, які пачаўся яшчэ да 80-х… Гэта было ня тое самае, але па атмасфэры, па падзеях, па значнасьці гэта было вельмі блізкае. А потым што адбылося? Большасьць народаў Савецкага Саюзу гэтую катастрофу перажылі і пайшлі далей — будаваць новае жыцьцё. А мы, беларусы, засталіся ў ёй, засталіся на 26 гадоў. Іншыя — палякі, літоўцы, напрыклад, — неяк справіліся; балюча, вядома, драматычна, але яны сказалі: мы будзем будаваць новае жыцьцё. А мы засталіся ў старым.
Мы ня можам гэты стары лад пахаваць. Ён зьяўляецца сацыяльным трупам, і з гэтым трупам мы жывём, побач зь ім ці ў ім, мы суіснуём. І вось гэтая кафкіянская атмасфэра засталася ў Беларусі. У Польшчы, у Літве яе няма. Нават у Расеі такога няма, хоць там хапае свайго, але там яно іншае. Таму Кафка для нас такі ж важны і блізкі пісьменьнік, як і Дастаеўскі.
— Так, з Кафкам мы праясьнілі сытуацыю. Давайце цяпер пра вашы беларускія інсьпірацыі. Дзеяньне вашага раману адбываецца ў балотна-азёрным краі і круціцца вакол таямніц і жахаў, зьвязаных зь пярэваратнямі і вурдалакамі. Зразумела, на згадку тут прыходзіць «Беларусь у фантастычных апавяданьнях» Яна Баршчэўскага — той, можна сказаць, архетыпны беларускі раман-фэнтэзі і архетыпны вобраз Беларусі як краіны таямніцаў, фантастыкі і ўсялякага крывасмоцтва. Вам хацелася напісаць яшчэ і раман фэнтэзі пры нагодзе «філязофскай прыпавесьці і сацыяльнай драмы»? Дарэчы, вы любіце літаратуру фэнтэзі?
Беларуская падсьвядомасьць
— Баршчэўскі — яшчэ адзін вельмі важны аўтар для Беларусі. Баршчэўскі як ніхто змог апісаць патаемныя страхі і той, другі бок беларускага мэнталітэту, якога мы ня бачым — падсьвядомасьць беларусаў. Баршчэўскі для мяне — вельмі важны арыенцір, і яго лінія, яго эстэтыка ў рамане «Локісаў» таксама ёсьць: містыка, спроба зазірнуць у падсьвядомае, у патаемнае падсьвядомае Беларусі.
Што тычыцца фэнтэзі, то мяне, ведаеце, цікавіць ня столькі фэнтэзі, а ўтопія, сацыяльная ўтопія ці антыўтопія. Я хацеў змадэляваць у рамане такую сацыяльную антыўтопію, але так, каб яна была на мяжы з рэчаіснасьцю. Каб гэта ўсё было вельмі рэалістычнае, каб там не было зашмат фантастычнага. Каб гэта магло здарыцца з кожным чалавекам. (…)
Антыўтопія ў пасёлку
Гэтая антыўтопія спрабуе змадэляваць пэўную схему, напрыклад: а што было б, калі б у адным невялічкім пасёлку, які згубіўся ў лясах і балотах Беларусі, жылі пярэваратні? Гэтых пярэваратняў ніхто ня ведае, яны жывуць побач з намі, іх ніхто ня ведае, але час ад часу яны кагосьці зьядаюць. (…) І ўвесь пасёлак жыве ў страху. (…) Гэта адна мадэль. Ці іншая мадэль такой антыўтопіі: што было б, калі б у такім пасёлку нехта раптам вырашыў зрабіць Майдан? Збунтавацца супраць гэтага сацыяльнага ладу, гэтага страху, такога сабачага жыцьця — што было б, калі б такі Майдан рэальна адбыўся ў такім пасёлку? (…)
З «Локісавым», як ні дзіўна, атрымалася так, што гэтая антыўтопія — раман я пачаў пісаць у 2015-м — у 2020-м адзін у адзін спраўдзілася. Тое, што цяпер адбываецца ў Беларусі — гэта тая антыўтопія маленькага беларускага пасёлка, якая стала рэальнасьцю. Я гавару тут вельмі мэтафарычна, гэта хутчэй гісторыя-прыпавесьць, але тым ня менш гэтая мадэль аказалася слушнай. (…) Вядома, у рамане ўсё падаецца хутчэй з іроніяй і сарказмам, а рэчаіснасьць у Беларусі намнога больш трагічная. Гэта Кафка, які ўвасобіўся ў жыцьцё, але ў нашмат больш драматычнай і трагічнай форме.
Неактуальная літаратура
— Паколькі вы перайшлі да цяперашняга часу, я хачу задаць вам пытаньне, зьвязанае якраз зь ім. Беларускія аўтары, зь якімі мне даводзілася гаварыць раней, наагул лічаць, што пасьля прэзыдэнцкай кампаніі 2020 году і тэрору як яе наступства немагчыма ў беларускай літаратуры пісаць так, як пісалі раней. То бок нібыта цяперашняя беларуская літаратура мусіць нейкім чынам памяняцца. Вы таксама так адчуваеце?
— Так. Гэта абсалютна слушна. Гэта можна параўнаць з тым, напрыклад, што была літаратура даваеннага пэрыяду і пасьляваеннага. Было мірнае жыцьцё, людзі будавалі нейкія пляны, пісьменьнікі нешта пісалі — і раптам вайна. І тое, што вы пісалі ў даваенным жыцьці, стала неактуальным, яно проста нецікавае, бо адбываецца вялікая драма, вялікая трагедыя, і проста немагчыма жыць, пісаць, рабіць выгляд, што вайны няма, калі яна ёсьць. (…)
Я нешта падобнае перажыў у 2014 годзе, калі пачалася вайна ва Ўкраіне. У мяне тады быў пэрыяд літаратурнай паўзы, я нічога ня мог пісаць, бо былі нейкія пляны і нешта нават ужо пачаў, а тут пачалася такая перабудова сьвету, такое перафарматаваньне — Крым, Данбас… Усё пачало так радыкальна зьмяняцца, што я зразумеў — усе мае пляны ўжо неактуальныя і нецікавыя, сюжэты трэба выкінуць на сьметнік і пачаць нешта іншае.
Цяпер гэта паўтараецца для беларусаў. Вайна прыйшла ўжо, як той казаў, у наш дом, і ў той сьвет зь мірным жыцьцём, якое было яшчэ год таму, мы ўжо ня можам вярнуцца. Прынамсі, цягам пэўнага пэрыяду. Вядома, вайна раней ці пазьней заканчваецца і вяртаньне да мірнага жыцьця і мірнай літаратуры як быццам непазьбежнае. Але колькі гэта працягнецца — гэта ўжо іншае пытаньне.
Локдаўн і культура
— На заканчэньне я хачу задаць вам больш прыватнае пытаньне. Як вы трываеце гэты пэрыяд пандэміі і локдаўну? Некаторыя кажуць, што ў Беларусі час цяпер спыніўся, і праз пандэмічны локдаўн, і праз палітычны. У вас ёсьць рэцэпт, як жыць, не дапускаючы дэпрэсіі да сябе? І не ізалюючыся цалкам ад вонкавага сьвету?
— З пандэміяй для мяне прасьцей, бо я жыву ня ў горадзе, а на хутары [Каптаруны, блізка мяжы зь Літвой. — РС]. Тут пагрозы ў гэтым сэнсе мінімальныя. І тут заўсёды ёсьць чым заняцца, бо калі маеш гаспадарку, то заўсёды трэба нешта будаваць, нешта рамантаваць, нешта рабіць. Гэта якраз ратуе ад пандэміі.
А вось што тычыцца палітычнай сытуацыі ў краіне, то, безумоўна, беларуская культура за апошнія дзесяцігодзьдзі ніколі не была ў настолькі кепскай сытуацыі, як цяпер. (…) Я памятаю 90-я, калі рэжым закручваў гайкі, калі ён рэальна заціскаў прастору свабоднай культуры, але ўсё яшчэ заставаліся нейкія інстытуцыі з пачатку 90-х, нейкія галерэі, нейкае жыцьцё заставалася, якое паступова сьціскалася ў штораз меншае гета. На пачатку нулявых у прынцыпе інфраструктурнага поля для беларускай незалежнай культуры не было, яна была практычна ўжо вычышчаная. Менск быў горадам без галерэяў. Гэта фэномэн — двухмільённы мэгаполіс Эўропы, у якім няма ніводнай галерэі. Такое было, і гэта быў пачатак нулявых. Тое самае было ва ўсіх сфэрах. Проста не было месца, каб зрабіць прэзэнтацыю кніжкі ці часопіса…
Цяпер мы маем абсалютна падобную сытуацыю, толькі горшую, нашмат горшую. Таму што тады, у канцы 1990-х і ў пачатку 2000-х, усё ж такі быў адзін чыньнік, які нам вельмі дапамагаў — была салідарнасьць беларускай незалежнай культуры і мэдыя. І калі нешта адбывалася — няхай у падпольных умовах, калі прыйшлі пяць гледачоў, — пра гэта пісалі газэты, і аўдыторыя памнажалася ў дзясяткі і сотні разоў, можа, у тысячы. І такая падзея, якая была незаўважнай, рабілася публічнай.
Цяпер мы гэтага ня маем. Бо беларуская незалежная культура і мэдыя жывуць у розных, паралельных сусьветах, і яны ніяк не сутыкаюцца. Гэта, вядома, віна не культуры. Гэта, хутчэй, папрок да мэдыя, бо гэта павінна быць іх місія — падтрымліваць культуру. Яны гэтага ня бачаць і не разумеюць — ладна, халера зь імі. Такі прыклад: калі закрылі галерэю «Ў» восеньню летась (…), пра гэта ніхто не напісаў. Пры тым, што яна зачынілася ня проста так, сама па сябе, — яе рэпрэсавалі, гэта была адна з ахвяр улады. Гэта была вельмі істотная пляцоўка, але пра яе закрыцьцё зьявіліся толькі два матэрыялы, а ўсе іншыя гэта праігнаравалі. Гэта вельмі характэрны паказьнік таго, наколькі салідарнасьці беларускай культуры і мэдыя проста не існуе.
Таму ў гэтай сытуацыі, калі зараз мы зноў будзем жыць у тым жа падпольлі, што і ў пачатку нулявых, калі зачышчаны ўсе пляцоўкі, калі тое, што яшчэ засталося, будзе закрыта ў найбліжэйшай пэрспэктыве, хутчэй за ўсё (…), — важна, каб гэтая салідарнасьць мэдыя і культуры была. Бо зараз мы будзем вяртацца да сытуацыі фактычна паўпадпольнага існаваньня — нейкія кватэрнікі, нейкія выставы ў прыватных кватэрах… І тут вельмі важна, каб гледачамі былі ня дзесяць чалавек, якія прыйдуць, а каб праз інфармацыйную падтрымку аўдыторыя расла ў сотні ці тысячы разоў. Вось што важна.
У такой сытуацыі, як цяпер, культура яшчэ не існавала. Мы яшчэ ня маем досьведу такой сытуацыі. Я не магу сказаць, як у ёй функцыянаваць. Нам пра гэта трэба думаць, выбудоўваць новую мадэль, бо ідзе поўная зачыстка поля і, па ідэі, нас проста не павінна быць. Як у гэтай сытуацыі быць, ня ведаю, давайце думаць усе разам.
Ёсьць адзін аптымістычны момант, калі параўноўваць з нулявымі. На пачатку нулявых было такое адчуваньне, што гэта ўсё вельмі надоўга. А цяпер якраз такога адчуваньня ўжо няма. Безумоўна, гэта будзе цяжка, але ўжо ёсьць нейкая пэрспэктыва, ёсьць сьвятло ў канцы тунэля, яго ўсё-ткі відаць, яно недзе там міргае. Гэта адзінае, што дае аптымізм — надзея, што гэта хутка зьменіцца.
