Самы смачны хлеб, які я каштаваў (дзіцячыя ўспаміны пра свойскі чорны з бліскучай коркай бохан, выпечаны ў печы бабуляй, натуральна, па-за конкурсам) — гэта нан. У Кабуле яго пякуць і прадаюць на вуліцы, здалёк ён выглядае як бялізна, вывешаная на бальконе, застаецца смачным тыдзень, добра пераносіць пералёты — і я сам купляў, і калегі-аўганцы прывозілі даўгія авальныя ляпёхі мне ў Прагу, і смак я памятаю, калі пішу гэтае слова: на-ан.
Аўганістан для мяне пачаўся з выкліку да начальства: звольніўся дырэктар Радыё Свабодны Аўганістан, трэба замена. З наступнага тыдня.
У мяне вочы на лоб палезьлі, верагодна, літаральна: я ня ведаў ні дары ні пушту, ніколі не цікавіўся ісламам, ні разу ў жыцьці ня быў у Азіі, ня быў знаёмы з культурай і гісторыяй гэтай краіны.
Нешта, канечне, ведаў — ад Рэд’ярда Кіплінга, зь яго пранізьлівай балядай пра Кабульскі брод, ад Сьвятланы Алексіевіч, зь яе «Цынкавымі хлопчыкамі». Ну і, вядома, нікога не абмінула няспынная лявіна навінаў пасьля таго, як Бін Лядэн арганізаваў тэрарыстычны напад на Амэрыку, і ў выніку ўлада талібану была зьмеценая сіламі міжнароднай кааліцыі, здавалася, назаўсёды.
У 2002 годзе Радыё Свабода загаварыла на пушту, і на дары — «Радыё Азады» загучала ў гарах Гіндукуша. Усё трэба было будаваць бегма, шукаць кадры, знаходзіць лепшых — пры гэтым патрабаваньні бясьпекі ніхто не адмяняў.
— Часова, на месяц, пакуль ня знойдзем сталага дырэктара, — сказала начальства.
На той момант я кіраваў Беларускай службай ужо пяць год, нам удалося павялічыць эфір удвая, да 8 гадзінаў, рэдакцыя працавала ў тры зьмены, усё кіпела, новыя праекты, праграмы, фарматы — далібог, нават на выходныя не было як зыходзіць, а тут аж на месяц.
Гэтая размова была ў кастрычніку 2004 году. У Беларускую рэдакцыю я вярнуўся на пачатку 2006.
Аўганская мова, якой няма
Аўганская рэдакцыя складалася зь дзьвюх частак: палова вяшчаньня, 6 гадзінаў, была на пушту, другая палова на дары. Гэта дзьве асноўныя мовы краіны, якую насяляе мноства народнасьцяў і нацыянальных групаў. Але як усе, хто сутыкаўся з аўганскай рэальнасьцю, ведаюць, яе немагчыма апісаць часткамі і паловамі. Праграма званкоў у рэдакцыю ішла ў жывым эфіры на дзьвюх мовах адразу, навіны чыталіся па чарзе, я хацеў бы напісаць, што ўсе журналісты валодалі абедзьвюма мовамі, што праўда, але варыянтаў, які выраз, слова больш правільныя, было столькі, колькі саміх журналістаў. Я думаў, што ўжо большых спрэчак пра мову, чым у беларускай рэдакцыі, не бывае — а тут вось табе маеш.
Як ведаюць усе беларусы, моўныя дыскусіі вельмі хутка даходзяць да кіпеньня — бо мова гэта чалавек, і крыўдна, калі нехта кажа, што твой нос не з таго месца расьце, а сьпіна павінна быць зь мяккім знакам. У першы ж тыдзень да мяне прыйшлі дзьве групы з патрабаваньнем вырашыць, хто мае рацыю, якое слова ўжываць. Гаворка ішла пра нейкія важныя навіны, і быў пашыраны тэрмін на дары і адпаведнік на пушту, але першы — гэта падступны ўплыў фарсі, замах Ірану на аўганскія межы, а другі — незалежны, але вузкарэгіянальны і малазразумелы.
Хоць я і ня ведаў ніводнай з моваў, але сытуацыя была настолькі знаёмая, што вырашыць яе не складала ніякай цяжкасьці. Бо вырашаць трэба было ня моўнае пытаньне, а пытаньне мэнэджмэнту, патрабавалася ясная герархія прыняцьця рашэньняў. Я папрасіў аднаго са старэйшых калегаў, аўтарытэтнага гісторыка, стаць моўным дырэктарам службы — і так мы знайшлі агульную аўганскую мову, якой, як вядома, няма.
Я тады ня ведаў яшчэ, што па-пэрсіцку слова «аўган» азначае «маўчаньне», зь цюрскіх моваў «аўган» перакладаюць як «той, хто схаваўся, зышоў».
Аўганскае надвор’е, ад якога мову заняло
Прафэсійная мова любога радыё аднолькавая: яе рытм вызначае праграмны гадзіньнік. У Беларускай службе мы распрацавалі ажно тры: на раніцу, на вечар, і для «Начной Свабоды», свае варыянты былі на выходныя, асобныя фарматы ўжываліся для вялікіх падзеяў. Аўганская служба была маладая, праца ішла ў жывым эфіры, з колаў, карэспандэнты перадавалі з трох дзясяткаў правінцыяў, падзеі віріавалі, і асноўнай задачай было не сарваць эфір.
— Да мяне нешта падкацілася — гэта галава!
Калі чуеш такое падчас жывога эфіру ад карэспандэнткі з далёкай правінцыі, дзе толькі што адбыўся выбух, загінуў губэрнатар, а яна была побач, фармальныя рамкі эфіру трацяць сэнс.
Але выбухі тады, у 2005, здараліся нашмат радзей, чым цяпер, настрой грамадзтва пасьля рэпрэсіўнага талібанскага рэжыму быў эўфарычны, пасьля першых прэзыдэнцкіх выбараў рыхтаваліся першыя парлямэнцкія, і рэпартажы пра аднаўленьне краіны, круглыя сталы пра свабоду для жанчын, адукацыю для дзяцей, дэмакратычныя законы і да таго падобныя навіны можна і трэба было ўпарадкаваць. Што мы і зрабілі, увёўшы праграмныя гадзіньнікі: напачатку пазыўныя, потым білбард, затым выпуск навінаў, пасьля пашыраны білбард з прагнозам надвор’я, затым першы рэпартаж, аналітыка і г.д.
Беларускі досьвед быў узорам — часам аж зашмат. Патрабавалася нейкая музычная застаўка, для перадачы пра аўганцаў замежжа, як узор я даў паслухаць «Разьвітаньне з Радзімай» — і неўзабаве палянэз Агінскага загучаў у аўганскіх дамах і паходных намётах.
Траўматычней атрымалася з прагнозам надвор’я — раней яго не рабілі, я падказаў некалькі сайтаў, адкуль браць інфармацыю. Праз тыдзень працы па-новаму паклікаў мадэратараў, каб праверыць, як дапільноўваюць фармат. Здаецца, усё як мае быць — сыгнал, навіны, прагноз. Пытаюся, зь якой крыніцы бралі прагноз надвор’я.
— Учорашні мадэратар даў.
Пытаюся ва ўчорашняга, дзе браў ён — аказваецца, у папярэдняга. Аказваецца, яны чытаюць прагноз ад самага першага выпуску адзін той самы, ужо другі тыдзень.
У мяне мову заняло.
— Аляксандар -джан, — мякка гаворыць мадэратар, — У Аўганістане надвор’е не мяняецца па паўгоду. Гэты прагноз у нас да лета.
تابستان Так «лета» пішацца на пушту, а так на дары: تابستان
Знайдзіце тры адрозьненьні, як кажуць.
Трэба было ляцець у Кабул.
Аўганская гасьціннасьць, якая не зважае на імёны
Маё імя ў пашпарце ў ангельскай транскрыпцыі пішацца «Aliaksandar». Малады памежнік у кабульскім аэрапорце глядзеў і так, і гэтак, а потым спытаўся, як мяне завуць.
Я сказаў, а потым дадаў:
— Скарочана — Алі.
— Салям алейкум, Алі-джан, калі ласка, праходзьце!
(Потым я быў у Вашынгтоне, там таксама доўга разглядалі дзіўную трансьлітарацыю, а потым цьвёрда сказалі: пройдземце.)
Ужо вярнуўшыся з Кабулу, я ўведаў, што мяне спрабавалі вярнуць з паўдарогі: пагоршылася сытуацыя, талібы ўзялі ў закладнікі журналіста аднаго з інфармагенцтваў, свабода руху была абмежаваная — але на перасадцы ў Дубаі мяне не знайшлі, а калі самалёт прасьлізнуў паміж гор і пайшоў на пасадку ў кабульскім аэрапорце, дзе паабапал паласы ржавелі савецкія грузавікі, тырчала танкавае дула, было позна.
Мясцовыя калегі, бясстрашныя журналісты, працавалі як звычайна, для іх гэта быў нармальны час, звыклыя ўмовы. Магчыма, я крыху перашкаджаў, бо мусіў хадзіць у суправаджэньні двух аўтаматчыкаў. Пасьля абавязковых візытаў і піцьця гарбаты зь міністрамі, дыпляматамі, генэраламі, я папрасіў узяць мяне на нейкі рэпартаж, і без аховы.
Але ў горы нельга, на канфэрэнцыю ААН ці іншыя пасяджэньні я не хацеў, і ў выніку пагадзіліся на кампраміс: едзем на базар рабіць апытаньне.
Радыёжурналістаў звычайна, мякка кажучы, на вуліцы не пазнаюць. Але тое, як рэагавалі гандляры на пытаньне ад Радыё Азады, стварала ўражаньне, што гэта тэлебачаньне. Клікалі суседзяў, абвяшчалі ў голас, частавалі гарбатай, садавінай, гарэхамі. Ля аднаго прылаўка я на свае вушы пачуў палянэз Агінскага.
Я ня мог надзівіцца і нарадавацца, якой пашанай і павагай карысталася Радыё Азады, і адчуваў сябе проста як сярод сяброў. Ці не палова гандляроў, зь якімі я знаёміўся, ведалі пару словаў па-расейску, што, праўду сказаць, трохі напружвала. Ясна чаму.
Але аўтаматчыкі, як высьветлілася, таксама ўвесь час хадзілі за намі.
— Нямецкага журналіста выкралі якраз на рынку, — патлумачыў потым загадчык бюро. І дадаў: — Ён з турэцкай сям’і, звалі Алі.
Пакуль я працаваў у аўганскай службе, ніхто з нашых журналістаў не загінуў. Але часы зьмяніліся, і летась у Кабуле загінулі адразу трое калегаў. Адразу пасьля выбуху ў цэнтры гораду яны кінуліся на месца тэракту, каб зрабіць фоты і першымі перадаць рэпартаж, калі на тым самым месцы грымнуў другі выбух — талібы ўскладнілі тактыку.
Праграма ў той дзень выйшла ў эфір строга паводле раскладу, паводле фармату.
Аўганскія рэкорды, якія не перакладаюцца на беларускую
Лідэрам замежнага вяшчаньня ў Аўганістане, узорам прафэсійнай журналістыкі была карпарацыя БіБіСі, якая вяшчала на дары і на пушту больш за паўстагодзьдзя. Якраз калі я перайшоў зь беларускай у аўганскую рэдакцыю, зьявіліся вынікі першага масавага дасьледаваньня аўдыторыі СМІ, якія рабіў міжнародны сацыялягічны кансорцыюм, і там фігуравала БіБіСі — 69% аўдыторыі, фантастычны паказьнік. На другім месцы было Радыё Свабодны Аўганістан — 62%, таксама надзвычайна, затым са значным адрывам, але двухзначнымі лічбамі ішлі іншыя замежныя станцыі.
Такая шалёная папулярнасьць радыё тлумачылася мясцовымі ўмовамі: адбываліся тэктанічныя зьмены, патрэба ў інфармацыі была надзвычайная. Аднак большасьць насельніцтва непісьменная, газэт мала, тэлебачаньне зьявілася, але на дызэльных генэратарах тэлевізар доўга не паглядзіш, а лініі электраперадач узрывалі і савецкія войскі, і муджагеды, а талібы ня надта аднаўлялі.
На адной зь першых нарадаў у рэдакцыі я легкадумна спытаўся, калі мы дагонім БіБіСі. У адказ было ветлівае маўчаньне, а потым адзін маладзейшы калега сказаў, што ніколі. У БіБіСі былі лепшыя кадры, рэпутацыя, рэсурсы, нашмат болей перадатчыкаў.
Пасьля першага месяца быў другі, потым наступныя — не пасьпеў я апамятацца, як ізноў была восень, новыя выбары, у парлямэнт. Такую асалоду ад працы я атрымліваў хіба толькі ў часы перабудовы: здавалася, нашы перадачы слухалі ўсе, ад качэўнікаў да прэзыдэнта Карзаі. Свабода слова была рэальнай, і таму слова мела ўладу.
Мы зрабілі рэпартаж са шпіталю, дзе пацыентам давалі пратэрмінаваныя лекі, пастаўленыя з Эўропы — звычайная карупцыйная схема вакол любой вайны і паваеннай адбудовы. Міністар аховы здароўя на прэс-канфэрэнцыі абрынуўся на наша радыё з пагрозамі і абразамі.
Што рабіць — мае рэдактары былі відавочна заклапочаныя, пагрозы ў Аўганістане не пустая рэч. Я папрасіў выразаць гэты кавалак міністэрскай прамовы і без камэнтароў пусьціць у эфір. Рэакцыя слухачоў была як цунамі — у эфір званілі, слалі лісты ад Аўстраліі да Герату, ад Канады да Кандагару. Міністра бэсьцілі на чым сьвет стаіць — ня столькі за лекі, колькі за тое, што пагражаў любімаму радыё.
Па нашым слове будавалі масты, адкрывалі школы, лісты з Аўганістану завалілі бюро ў Кабуле і рэдакцыйныя памяшканьні ў Празе.
У лістападзе 2005-га ў Аўганістане зноў праводзілі сацыялягічныя замеры аўдыторыі. І вось — новыя лічбы: Радыё Свабодны Аўганістан — 75%, БіБіСі — 62%, рэшта бязь зьменаў. Гэта быў сусьветны рэкорд замежнага вяшчаньня, які ўжо нікому ніколі ня ўдасца дасягнуць (выбухнуў інтэрнэт, расквітнела тэлебачаньне, час зьмяніўся).
Радасьці маіх аўганскіх калег не было канца. Беларускія калегі, калі я пахваліўся дасягненьнем, пабудаваным і на досьведзе Беларускай службы, зрэагавалі ляканічна:
— Давай у Беларусі 75%, тады пагаворым.
Але ў Беларусі столькі дае толькі адзін чалавек.
Аўганская разьвітаньне, якое нагадвае ракіроўку
Найсмачнейшы ў сьвеце плоў называецца «кабулі». ОК, каб пазьбегнуць міжнароднага канфлікту, удакладню — для мяне найлепшы. Можа, таму, што гэтую казачную страву гатавалі мае аўганскія сябры, у якіх я бываў дома, можа таму, што зь сябрамі любая ежа смачнейшая.
Калі прыйшоў час разьвітаньня, мае аўганцы прыгатавалі і прынесьлі на радыё такую колькасьць плову і іншых казачных прысмакаў, што ўся беларуская служба ела-ела, усё начальства каштавала-каштавала, усе госьці зь іншых аддзелаў смакавалі-смакавалі, і канца гэтаму, як і салодкім, як інжыр, прамовам, не было відаць.
— Гэта яны так радуюцца, што ты сыходзіш? — выказаў здагадку
адзін мой беларускі сябар, беручы чацьвертую ці пятую дабаўку.
Мае беларускія сябры ўвогуле здагадлівыя, але тут яны далі маху — у цэнтры ўвагі быў ужо не я, а новы дырэктар, які пераняў справы.
А напярэдадні быў афіцыйны абед з удзелам амбасадара Аўганістану ў Чэхіі, амэрыканскага кіраўніцтва радыё і новага дырэктара-аўганца. Прозьвішча амбасадара было Карзаі — ён быў родным дзядзькам прэзыдэнта Аўганістану. Азізула Карзаі быў заслужаным муджагедам, пасьпяхова ваяваў з савецкімі шураві, цьвёрда супрацьстаяў талібам, агітаваў за пляменьніка на прэзыдэнцкіх выбарах, быў, адным словам, аўтарытэтным і паважаным чалавекам. І дыпляматам, якому можна ўзьняць келіх віна, каб сказаць тост.
— Усё наша жыцьцё — дома і гарах, у начных засадах і на вясельлі — з намі было радыё. БіБіСі было нашым акном у сьвет, нашым голасам, нашым сябрам.
Што ён гаворыць, падумаў я — мы ж Радыё Азады. Быццам ня піў яшчэ.
— Я быў нядаўна ў свайго пляменьніка, у прэзыдэнцкім палацы, працягваў Карзаі. — І куды б я не заходзіў, нават у прыватныя пакоі — усюды гучала радыё. І гэта было Радыё Свабодны Аўганістан.
Амбасадар зрабіў паўзу.
— Ніколі я ня думаў, што нехта можа стаць паміж намі і БіБіСі. Цяпер, — ён павярнуўся да мяне і працягнуў келіх, — цяпер вы стаіце паміж намі.
Я выпіў, віно пайшло ня ў тое горла і, пакуль я адкашляўся, увага пераключылася на майго пераемніка.
Сёньня, праз паўтара дзясятка гадоў, мае былыя аўганскія калегі па-ранейшаму могуць зьвярнуцца да мяне «бос», пагаварыць пра сямейныя навіны, запрасіць у сваю студыю, — але не дзеля таго, каб абмеркаваць праграмны гадзіньнік і прагноз надвор’я, а каб распытаць пра самага вядомага ў Аўганістане чалавека зь Беларусі, аўтарку кнігі пра цынкавых хлопчыкаў, адзначаную Нобэлеўскай прэміяй.
У мяне ўражаньне, што яны лічаць, быццам гэта і іх прэмія, і цяпер Сьвятлана Алексіевіч стаіць паміж намі.
Па-мойму, гэта правільна.
