Моўнага раўнапраўя ў краіне не існуе, дае зразумець Стась Карпаў. Не навіна, але чаму так адбываецца і што можна зрабіць?
Піша Андрэй Дзьмітранок.
Практычнае
«Бо сьвет несправядлівы. Усё — несправядліва. Ніхто ня хоча роўнасьці, усе хочуць уласных правоў».
Падпішуся пад кожным словам у цытаце, але не таму, што ўхваляю. Наадварот, лічу гэта прычынай усіх нашых бедаў. Ніхто — гэта значыць усе. Ні Стась Карпаў, ні Андрэй Дзьмітранок, ні ўлада, ні апазыцыя, ні гэтак званы просты народ — усе хочуць выключна сваіх уласных правоў і ня хочуць роўнасьці.
У спрэчках пра мову словы маюць значэньне. Зафіксавалі. Ня хочам роўнасьці.
А як могуць ставіцца людзі, якія ня хочуць роўнасьці, да правоў іншага? Ніяк. Бо што такое роўнасьць? Гэта калі правы аднаго і другога аднолькава роўныя. Роўнасьць ёсьць або яе няма. «Не, — скажаце, — аўтар хоча дабівацца толькі ўласных правоў, а за чужыя правы няхай б’ецца той, каму гэта трэба». А калі той слабейшы за цябе, яго правы будуць улічаныя? Не турбуе, няхай сьцерпіць і змагаецца за сябе сам? Таму я і падпісваюся пад гэтай цытатай, бо ня ўлічваць правы іншага стала нормай жыцьця Беларусі. Твае правы ня ўлічваю я, ты ня ўлічваеш мае, калі мы аднолькава моцныя, мы яшчэ можам балянсаваць, калі я мацнейшы — не крыўдуй. Гэта і робіць сёньня рускамоўная большасьць. Пры магчымасьці мы будзем такія самыя? Дзе няма роўнасьці, дзейнічае адно права — права моцнага.
Толькі ці моцныя мы? Так, усходні сусед заўжды хацеў прасоўваньня сваёй мовы, але ўрэшце ня важна, хто супрацьстаіць, важна хто мы. Гэта не марсіяне і не расейцы забывалі мову дзядоў, гэта нашыя землякі пры ўладзе, што ў савецкія часы, што сёньня ў лепшым выпадку не спрыялі мове, гэта ў нашых гарадах у беларускамоўныя клясы не падаюць заяўкі. Мы моцныя? Ёсьць асобныя Дон Кіхоты, што змагаюцца з млынамі. Каталёнцы, калі ім забаранялі размаўляць на каталёнскай, зьбіраліся на стадыёнах і так яе зьбераглі. Мы — не каталёнцы, мы — беларусы, нашы моўныя стадыёны нагадваюць наш чэмпіянат па футболе.
Беларускамоўных ня большасьць — фізычна рускамоўных не перамагчы, нават калі б нехта таго і жадаў.
Сумленнае
Каб далёка не хадзіць, маёй жонцы каштавала неймаверных высілкаў, каб наша сям’я перайшла на беларускую мову. Пра сумленнае трэба пачынаць з сябе. Гэта жонка мяне пераканала, я яе зразумеў. Аргумэнтамі былі не патэльні і не пагрозы, а словы. Дагэтуль на перапісах, у адказах я выдаваў жаданае за рэальнае, гэта мой голас трапіў у 26%, хто дома размаўляе на беларускай мове. Выбачайце, я ж як лепш хацеў. А потым выходзіш на вуліцы гораду Менску і ня чуеш беларускай мовы зусім. Вось беларускамоўны сябра важныя тэксты піша на рускай мове, бо інакш, кажа, яго не пачуюць. Ня мне абвінавачваць, але каго мы падманваем? Каго трымаем за дурняў?
30 гадоў таму Зянон Пазьняк адным сваім артыкулам зрабіў больш, чым уся расейская прапаганда — перапужаў большасьць беларусаў. Нічога не зьмянілася і сёньня. Народ адчувае, што за лагоднымі словамі палітыкаў і публіцыстаў схаваны чарговы прымус. Гэта тут у артыкуле Стась больш лагодны, у фэйсбуку акцэнты і накірункі расстаўлены адназначна.
Будзем сумленнымі, у абмеркаваньнях гучыць: «Ніякай літасьці да не такіх, як мы. Хто ня згодны, можа зьбіраць чамадан — і ў Расею. Дзяржаўнай мовай мусіць быць толькі беларуская». Ніякіх адценьняў. Пры гэтым мы жадаем дэмакратыі, узроўню жыцьця як на Захадзе, не разумеючы, што тое забясьпечваецца роўнасьцю, правам і палітычнай канкурэнтнасьцю. У Сталіна не было іншых пісьменьнікаў, у беларускіх палітыкаў і публіцыстаў няма іншага народу.
Трэба вучыцца працаваць, тлумачыць і пераконваць. Калі ж проста сілавым рашэньнем зрабіць беларускую мову адзінай дзяржаўнай, на наступных выбарах прыйдзе пакрыўджаная большасьць, а пры дэмакратыі яна прыйдзе і ўсё верне назад. Вы ж сапраўды жадаеце дэмакратыі? Жорсткая моўная палітыка ў Латвіі толькі падзяліла грамадзтва, рускамоўныя інтэгруюцца слаба, у Рызе мэрам абраны прарасейскі палітык, каб ня войскі NATO, паўтарэньне крымскага сцэнару было б не такім ужо малаверагодным. Разам з тым мы бачым, як ва Ўкраіне за незалежнасьць побач змагаюцца рускамоўныя і ўкраінскамоўныя. У Беларусі таксама разуменьне важнасьці незалежнасьці значна шырэйшае за колькасьць носьбітаў беларускай мовы. Сілавое рашэньне моўнага пытаньня не вырашае нічога, толькі стварае нагоду для інтэрвэнцыі і для ўнутранай дэстабілізацыі.
Свабода
Нагадаю нагоду абмеркаваньня. На камэрцыйную прапанову, што была зробленая на беларускай мове, адрасат культурна папрасіў пісаць яму на рускай мове.
Культурна. Папрасіў.
Мы не зьдзіўляемся і не абураемся, калі актывісты просяць, каб дзяржаўныя ці камэрцыйныя ўстановы зьвярталіся да іх на беларускай. Гэта нармальна. Ненармальна, калі мы адмаўляем іншым у такім самым праве. Хто абражае любую з моваў, для таго быў прыдуманы адміністрацыйны кодэкс і працуюць аптэкі. У ХХІ стагодзьдзі людзі ў праве жыць дзе заўгодна, вандраваць куды заўгодна і размаўляць на той мове, на якой пажадаюць.
Роўнасьць правоў — гэта ня значыць, што гэтым ты пазбаўляеш правоў іншага.
Калі некалі фэміністкі захацелі насіць штаны, яны ж не зьбіраліся пазбавіць такога права мужчын? Канешне не. Гэтак жа як падчас расавай сэгрэгацыі доступ у публічныя ўстановы вызначаў колер скуры, сёньня кожны мае адчыненыя дзьверы і месца хапае ўсім. Так і з правам, пры цывілізаваным падыходзе твае правы не абмяжоўваюць, яны пашыраюць магчымасьці іншага. Прыклад беларускага рэфэрэндуму 95-га году некарэктны, бо ён праходзіў ва ўмовах нераўнапраўя і большасьць кіравалася менавіта правам ня чуць супрацьлеглага і адпаведна сябе паводзіць.
Правы і роўнасьць беларускамоўных не забясьпечаныя, праблема ў гэтым, а ня ў тым, што ёсьць яшчэ рускамоўныя. Мовы могуць існаваць паралельна, і аднаму я кажу «вітаю», а іншаму «здравствуйте». Таму рэцэпт толькі адзін. Нармальнае дзьвюхмоўе, як і аднамоўе, могуць быць забясьпечаныя толькі дэмакратычнаю працэдурай, як зроблена гэта на Захадзе. Цяжка, доўга і немагчыма чакаць, але беларускамоўныя мусяць быць альтэрнатывай гэтаму савецкаму, неталерантнаму. Як, напрыклад, ужо сёньня пасьпяховыя беларускамоўныя праекты базуюцца не на агрэсіі.
Забараніць забараняць
Увогуле Беларусі патрэбныя не забароны, а свабода, як палітычная, так і чалавечая, плюс павага да іншага. З гэтым пакуль ня ўсё так проста: неталерантныя тэксты ў трэндзе, людзі ўхваляюць простыя на высновы папулісцкія лёзунгі, але працэс усё ж ідзе, нездарма большасьць «лайкаў» атрымаў магчымы адказ рускамоўнаму ад Pavel Dounar:
«Добры дзень! На жаль, пакуль падтрымліваем толькі беларускую мову і вы ў нас першы, хто запытаўся пра магчымасьць выкарыстаньня рускай мовы. Мы прымем да ўвагі ў будучыні! З найлепшымі пажаданьнямі, вашая Кувалда»
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
