Пасьля сустрэчы папы Францішка з кіраўніком аддзелу замежных царкоўных зносін Маскоўскага патрыярхату РПЦ мітрапалітам Іларыёнам не сьціхаюць спрэчкі вакол выказваньня пантыфіка пра ўніятызм. Нярэдка сьцьвярджаюць, што папа асудзіў уніяцтва і ўніятаў, нават зрокся іх.
Радыё Свабода зьвярнулася да аднаго з клірыкаў Беларускай Грэка-каталіцкай (уніяцкай) царквы айца дыякана Вячаслава Гарчакова з просьбай патлумачыць сутнасьць заяў папы Францішка.
Што насамрэч сказаў папа
— Ойча Вячаслаў, дык што дакладна сказаў папа 30 траўня 2018 году падчас сустрэчы зь мітрапалітам Іларыёнам пра унію, уніяцтва і ўніятызм?
— Я працытую тыя фрагмэнты выказваньняў папы, якія датычацца прадмету нашай размовы, у перакладзе на беларускую.
«Я задаволены магчымасьцю ісьці разам з вамі шляхам адзінства: адзіным шляхам, які абяцае нам штосьці надзейнае, таму што шлях падзелу вядзе нас да войнаў і разбурэньня. Я хачу запэўніць вас, асаблівым чынам цябе, дарагі браце, і ўсіх вас, што Каталіцкая Царква ніколі не дапусьціць, каб у яе членаў зьяўлялася пазыцыя падзелу. Мы ніколі сабе гэтага не дазволім, я гэтага не жадаю. У Маскве — у Расеі — ёсьць толькі адзін патрыярхат: ваш, і для нас ня будзе іншага.
Калі які-небудзь католік — ці то вернік, ці то сьвятар або біскуп — падымае сьцяг уніятызму, які ўжо ня дзейнічае і вычарпаў сябе, гэта таксама боль для мяне асабіста».
Далей папа дадаў словы, якія мала цытаваліся ў СМІ:
«Неабходна паважаць цэрквы, якія знаходзяцца ў адзінстве з Рымам, але ўніятызм як шлях адзінства сёньня не падыходзіць. (Па-італьянску гэта гучала як „Si devono rispettare le Chiese che sono unite a Roma, ma l’uniatismo come cammino di unità oggi non va“ — В. Г.). Мяне, наадварот, суцяшае, калі я бачу прыязна працягнутую руку, братнія абдымкі, аднадумства, рух насустрач. Экумэнізм адбываецца ў руху. Будзем жа рухацца!»
Немагчыма бяз сумнага зьдзіўленьня не заўважыць, што ў перакладах на расейскую мову багаслоўскі тэрмін «уніятызм» (l’uniatismo) перакладзены ня як «униатизм» (як гэта было раней прынята) а як «униатство» (што звычайна адносіцца да гістарычных вынікаў заключэньня ўнійных пагадненьняў).
І яшчэ адна заўвага. Папа сказаў: «Экумэнізм адбываецца ў руху. Будзем жа рухацца!». Але ў праваслаўным асяродзьдзі паняцьце «экумэнізм» лічыцца, мякка кажучы, памылковым і сумесныя малітвы не вітаюцца.
Якая розьніца паміж уніятызмам і ўніяцтвам
— Вы кажаце, што ўніятызм — гэта багаслоўскі тэрмін. Што менавіта ён азначае і ці даўно выкарыстоўваецца?
— Папа ў сваім выступе 30 траўня не сказаў нічога новага з таго, чым Каталіцкая царква жыве апошнія гады.
400-годзьдзе Берасьцейскай уніі, якое адзначалася ў 1996 годзе, было для ўсходніх каталіцкіх цэркваў нагодай асэнсаваць значэньне уніі ў наш час.
У 1997 годзе на запрашэньне тагачаснага прэфэкта Кангрэгацыі Ўсходніх Цэркваў кардынала Акільле Сільвэстрыні (які ў 1996 годзе наведваў Беларусь), у вугорскім гарадку Nyiregyhaza (Ньірэдзьгаза), прайшла сустрэча герархаў усходніх каталіцкіх Цэркваў Эўропы. У ёй ад БГКЦ браў удзел Апостальскі візытатар для грэка-каталікоў у Беларусі, доктар тэалёгіі, архімандрыт Сяргей Гаек.
Падчас сустрэчы была ўтворана рэдакцыйная група для выпрацоўкі дэклярацыі адносна ўдзелу ў міжканфэсійным дыялёгу і экумэнічных ініцыятывах. У групу разам зь першагерархам УГКЦ кардыналам Любамірам Гузарам і прафэсарам Дымітрыясам Саляхасам уваходзіў і архімандрыт Гаек.
У прынятай дэклярацыі ўсходнекаталіцкія герархі Эўропы падкрэсьлілі неабходнасьць прасоўваньня дыялёгу і супрацоўніцтва з праваслаўнымі братамі ў духу прабачэньня, адыходу ад уніятызму (які — і гэта важна падкрэсьліць — меў месца з двух бакоў) і адказнасьці за эвангелізацыю.
Ужо з таго часу пазыцыя ўсходніх каталіцкіх Цэркваў далёкая ад уніятызму. Гэтыя цэрквы кажуць, што, з аднаго боку, ім вельмі дарагая еднасьць з Рымам, а зь іншага — яны хочуць разьвіцьця дыялёгу з праваслаўнымі братамі і не зьбіраюцца сёньня працягваць тыя мэтады, пры дапамозе якіх некалі заключаліся уніі.
Вось у такім духу і з такім разуменьнем усходнія католікі ўспрынялі і дэклярацыю папы Францішка і патрыярха Кірыла (Гавана 2016), дзе ясна сказана, што ўсходнія каталіцкія цэрквы маюць права існаваць і дзейнічаць.
Той жа зьмест мы знаходзім і ў прамове папы Францішка перад дэлегацыяй РПЦ 30 траўня.
— Давайце ўсё ж вернемся да тэрміну ўніятызм. Што дакладна ён азначае?
— Калі мы гаворым пра ўніятызм, то сапраўды ня ўсе да канца разумеюць, што гэта такое.
У багаслоўскім сэнсе гэта зьява, калі адна царква далучае да сябе частку іншай царквы, адрывае тую частку, прысвойвае сабе. Такім прыкладам уніятызму быў Львоўскі сабор 1946 году, калі Ўкраінская грэка-каталіцкая царква была далучана да Расейскай праваслаўнай царквы.
Справа ў тым, што да сёньняшняга дня РПЦ прызнае дзейснасьць пастановаў Львоўскага сабору, не зракалася іх, нягледзячы на выразны сталінісцкі кантэкст той падзеі. Гэта цудоўны прыклад сучаснага ўніятызму.
Як я ўжо сказаў, сёньняшнія уніяцкія (грэка-каталіцкія) цэрквы вельмі далёкія ад уніятызму і хочуць нармальнага дыялёгу з праваслаўнымі братамі.
Прыкладам уніятызму зьяўляецца і Полацкі псэўдасабор 1839 году. Фактычна, мітрапаліт Іосіф Сямашка быў уніятам, які прасоўваў уніятызм і далучыў нашу царкву да Маскоўскага патрыярхату.
— А Берасьцейская унія была ўніятызмам?
— Вядома, была. Таму папа і кажа, што сёньня гэты мэтад не працуе. Папа таксама кажа, што адчувае боль, калі нехта падымае сьцяг уніятызму. Таму трэба яшчэ раз канстатаваць і сьцьвердзіць, што уніяцтва і ўніятызм — гэта розныя рэчы. Гэта два розныя тэрміны і два розныя словы ў італьянскай, ангельскай, беларускай і іншых мовах.
Да чаго заклікае папа
— Такім чынам, ваша тлумачэньне азначае, што папа бароніць правы ўніяцкіх цэркваў, прызнае, што ўніятызм як прынцып і мэтад аб'яднаньня сёньня не актуальны і заклікае праваслаўных да супрацоўніцтва з католікамі, у тым ліку, і з уніяцкімі (грэка-каталіцкімі) цэрквамі. Так?
— Так, вядома. Папа кажа (яшчэ і яшчэ раз падкрэсьліваю гэта!) пра ўніятызм як мэтад паяднаньня, а не пра Ўніяцкую царкву. Захоўваць, будаваць адзінства — гэта найважнейшае пакліканьне хрысьціянскай царквы і хрысьціян, гэта запавет і прыказаньне самога Ісуса Хрыста.
У апошняй малітве Эвангельля ад Яна, у 17-м разьдзеле, у першасьвятарскай малітве Ісус Хрыстос моліцца за тое, «каб усе былі адно». Увесь 17-ты разьдзел — гэта малітва Хрыста, дзе ён размаўляе з Айцом і просіць за апосталаў і за вучняў, каб захоўвалі адзінства.
І мы ня можам не захоўваць адзінства. Раней гэта быў шлях праз уніі. Сёньня гэта не працуе. Таму папа кажа, што патрэбны экумэнічны дыялёг. Дыялёг — гэта калі ёсьць два бакі і два словы (лёгас — слова). Трэба прамовіць слова, адкрыцца да іншага, трэба пачуць слова іншага, вывучыць, хто ён такі, хто мы такія ўзаемна.
Больш за тое, у размове зь мітрапалітам Іларыёнам папа кажа пра дзейсны экумэнізм. Гэта значыць, ня толькі трэба адзін аднаго вывучаць, але ўбачыўшы тое, што нас яднае — жыцьцёвыя каштоўнасьці і эвангельскія прыказаньні — разам нешта рабіць у жыцьці. Можна з праваслаўнымі і працаваць разам, і маліцца.
Пасьля ІІ Ватыканскага сабору (1962-65 гг.) праваслаўны чалавек пры патрэбе можа спавядацца ў грэка- ці рыма-каталіцкага сьвятара і застацца праваслаўным. Можа прыняць сьвятое прычасьце і застацца праваслаўным.
Больш за тое, пасьля ІІ Ватыканскага сабору вернік-католік у экстраардынарнай сытуацыі, калі няма каталіцкага душпастыра, мае права пайсьці да споведзі да праваслаўнага сьвятара.
Таму сёньня пра ўніятызм казаць няма сэнсу, трэба думаць і казаць пра дыялёг, пра супрацоўніцтва і ўзаемнае пазнаньне. Але нечакана ўзьнікла нейкая недакладная, празьмерна скажоная інтэрпрэтацыя словаў папы.
І апошняя мая заўвага. Папа кажа пра дыялёг і сумесную малітву, але праваслаўныя прынцыпова ня хочуць маліцца разам з уніятамі.
— А была яшчэ і больш раньняя за вугорскую дэклярацыя пра ўніятызм. Я маю на ўвазе Балямандзкае пагадненьне 1993 году, падпісанае прадстаўнікамі каталіцкай і праваслаўнай цэркваў у Лібане.
— Гэта так. Але і тое пагадненьне часта тлумачаць няправільна. Нават ў расейскай вэрсіі Вікіпэдыі блытаюцца тэрміны ўніяцтва і ўніятызм. А ў Балямандзе таксама гаворка ішла пра ўніятызм (l’uniatisme), а не пра ўніяцтва.
Менавіта таму падчас сустрэчы папы з патрыярхам у Гаване два гады таму гаворка ішла пра ўніятызм і пра тое, што ўсходнія каталіцкія цэрквы маюць права на існаваньне і нармальнае разьвіцьцё.
Вось якраз гэта і сказаў папа Францішак 30 траўня. На жаль у расейскіх перакладах, нават на сайце Ватыкану, гаворыцца не пра «ўніятызм», а пра «уніяцтва».
Тым часам, пасьля сустрэчы папы і патрыярха ў Гаване афіцыйныя расейскія крыніцы давалі правільны пераклад і пісалі менавіта пра «ўніятызм» — г. зн. давалі правільны пераклад гэтага багаслоўскага тэрміну.
У выніку няправільнага перакладу і скажэньня думкі папы ў некаторых камэнтарах адразу аказалася пастаўленым пад пытаньне права на існаваньне ўсходнекаталіцкіх цэркваў — і ня толькі існаваньне, але і іх ўдзелу ў экумэнічным дыялёгу.
— А як праваслаўны бок ставіцца да гэтых ініцыятываў Рымска-каталіцкай царквы? Я маю на ўвазе і Баляманд, і Ньірэдзьгаза, і іншыя дакумэнты і прапановы.
— З боку праваслаўных не было нейкіх пазытыўных ацэнак Баляманду. Адзіны, хто гэтую дэклярацыю падтрымаў і прыняў, быў патрыярх УГКЦ кардынал Любачыўскі.
Больш за тое. У дэклярацыі Ньірэдзьгаза, якую ў складзе рэдакцыйнай камісіі таксама выпрацоўваў наш Апостальскі візытатар архімандрыт Сяргей Гаек, усходнекаталіцкія цэрквы, з аднаго боку, падкрэсьлілі сваю глыбокую сувязь з Рымам і папам, а зь іншага, прасілі прабачэньня ў праваслаўных за тыя памылкі, якія былі ў мінуласьці.
Але ад праваслаўных да сёньняшняга дня не было ніякіх прабачэньняў. Толькі ідуць скажоныя інтэрпрэтацыі выказваньняў кіраўніка Каталіцкай царквы, маўляў, папа асудзіў уніяцтва.
