Нямецкі ўрбаніст: у Менску зьявілася атмасфэра эўрапейскага гораду

Сядзібу Радыё Свабода ў Празе наведаў нямецкі гісторык, прафэсар Гісэнскага ўнівэрсытэту Томас Бон (Thomas Bon) — аўтар кнігі «Менскі фэномэн. Гарадзкое плянаваньне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасьля Другой сусьветнай вайны».

​З 25 па 28 лютага ён прыяжджаў у Прагу на запрашэньне факультэту гуманітарных дасьледаваньняў Карлавага ўнівэрсытэту для чытаньня публічных лекцый, прысьвечаных беларускай праблематыцы — гісторыі Белавескай пушчы і гісторыі пасьляваеннага разьвіцьця Менску.

— Як у вас зьявілася ідэя напісаць дысэртацыю пра пасьляваенную перабудову Менску?

— Гэта здарылася выпадкова. Я ўдзельнічаў у стварэньні зборніка пра пасьляваеннае разьвіцьцё Савецкага Саюзу. Маёй непасрэднай задачай было напісаньне часткі пра дэмаграфію і ўрбанізацыю. Якраз у той час да нас прыехалі госьці зь Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, якія запрасілі мяне ў Менск. Калі я прыехаў туды, то зразумеў, што трапіў ў сапраўды сацыялістычны горад і адразу вырашыў, што буду рабіць сваю другую, габілітацыйную, дысэртацыю — пра Менск.

Я прыехаў у Менск вечарам і ў мяне было адчуваньне, што гэта штучны горад, я нават не адразу зразумеў, куды я трапіў, бо бачыў вакол расейскую клясычную архітэктуру, а карані сапраўднага беларускага гораду не знайшоў.

— Як доўга вы працавалі ў менскіх архівах і бібліятэках?

— Я працаваў над дысэртацыяй каля сямі гадоў, езьдзіў у Менск рэгулярна з 1997 па 2004 год. Я пражыў ня толькі ў Менску, але найперш у беларускіх архівах роўна 9 месяцаў. Гэта азначае, што кніга — сапраўднае маё дзіця.

— Ахапіць усю вашу салідную манаграфію у рамках кароткага інтэрвію, вядома, нельга. Але я выбраў тую частку, дзе вы пішаце пра першыя генэральныя пляны 30-40 гадоў ХХ стагодзьдзя. На вашу думку, ці быў у Менску пасьля вайны шанц на захаваньне і рэстаўрацыю (рэгенэрацыю) старой архітэктуры ў гістарычным цэнтры?

— Праблема ў тым, што горад быў цалкам разбураны. Гэта давала расейскім архітэктарам зь Ленінграду і Масквы падставу стварыць нешта новае — а менавіта сацыялістычны горад.

На маю думку, можна было захаваць частку традыцыі, у тым ліку і паважаць габрэйскую спадчыну, але гэтага не адбылося, бо горад у дэмаграфічным пляне цалкам зьмяніўся. Пасьля вайны гэта была ўжо іншая супольнасьць. Сталінізм і нацыянал-сацыялізм абодва спрычыніліся да гэтага разбурэньня.

— Дык вы лічыце, што сацыялістычны горад было вырашана стварыць таму, што былі вялікія разбурэньні і дэмаграфічная сытуацыя моцна зьмянілася?

— Гэта менавіта так. Сытуацыя ў Менску давала спэцыялістам шанц выпрабоўваць нешта новае. Ідэя сацыялістычнага гораду — гэта хутчэй за ўсё утопія, бо Маркс і Энгельс недакладна вызначылі, што гэта такое. Яны прапаноўвалі стварыць нешта іншае, чым тыповы капіталістычны горад накшталт Лёндану.

У сувязі з тым, што ў Расейскай імпэрыі зусім іншыя традыцыі ўрбаністыкі, гэтая ідэя не магла быць рэалізаваная.

У станоўчым сэнсе савецкія архітэктары сапраўды пастараліся стварыць нейкі «Горад Сонца», прыемны для працоўнага насельніцтва.

— Зьвяртаюць на сябе ўвагу вашы тэарэтычныя высновы. Напрыклад, калі вы пішаце пра ўрокі рэканструкцыі Менску, вы сьцьвярджаеце, што з прычыны ўрбанафобіі камуністычных валадароў ідэя сацыялістычнага гораду ператварылася ў сваю процілегласьць, і Менск, па сутнасьці, стаў дэурбанізаваным канглямэратам аддаленых ад гарадзкога цэнтру мікрараёнаў-вёсак. Адкуль, на вашу думку, у камуністаў была ўрбанафобія і ці сапраўды Менск — гэта антыгорад?

— Супярэчнасьць, на маю думку, палягае ў тым, што з аднаго боку, бальшавікі пастараліся стварыць моцную прамысловую індустрыю, а зь іншага, стараліся пайсьці іншым шляхам, чым капіталістычны захад. Гэта азначала, што ідэал заключаўся у тым, каб ўраўноўваць становішча ў вёсцы і ў горадзе. Але дасягнуць гэтага ніколі так і не ўдалося.

Праблема Менску, на маю думку, заключаецца ў тым, што да 60-х гадоў у краіне не існавала або ня дзейнічала пляніроўка рэгіёнаў. Усе рэсурсы былі сканцэнтраваныя ў сталіцы, наступствам чаго быў моцны дэмаграфічны рост. Усё разьвіцьцё залежала ад таго, як можна было пераразьмеркаваць жыльлё для мігрантаў-перасяленцаў.​

— Таксама вы пішаце, што мэтай стварэньня міту пра партызанскую рэспубліку было здабыць большую аўтаномію ад Масквы. На падставе чаго вы робіце такую выснову?

— Магчыма, што ў гэты выпадку я занадта спантанна выклаў свае думкі. Я проста зьдзівіўся таму, што існуюць такія азначэньні, як «горад-герой». Відаць там былі нейкія супярэчнасьці, бо Брэжнеў толькі ў сярэдзіне 1970-х гадоў даў Менску такое званьне.

Таму ў мяне ўзьнікла ідэя, ці ня быў міт пра партызанскую рэспубліку ў станоўчым сэнсе нечым тым, што садзейнічала адасабленьню рэспублікі ў межах Савецкага Саюзу і ці няма там нейкіх каранёў самастойнасьці.

Я таксама падумаў, ці не выходзіў той міт з асяродзьдзя беларускіх камуністаў. Карацей кажучы, гэта такі правакацыйны тэзіс.

— Менскі мастак і літаратар Артур Клінаў лічыць, што пасьля вайны савецкім архітэктарам ўдалося ў цэнтры Менску ўвасобіць у жыцьцё ідэю утапічнага «Гораду Сонца». Вы згодныя з такой высновай?

— Гэта таксама правакацыйны тэзіс, але я зь ім згодны. Я зь вялікім задавальненьнем чытаў кніжку Клінава і мне падабаецца ідэя, што паміж гарадзкімі ўтопіямі XVI стагодзьдзя і сучасным пасьляваенным разьвіцьцём Менску знойдзеныя нейкія паралелі.

«Горад сонца» азначае, што ў гарадзкой гаспадарцы існуюць нейкія фэадальныя прыкметы, апрача архітэктуры нэаклясыцызму або сацыялістычнага рэалізму. Так што можна думаць пра тое, што гэта азначае.

Клінаў выкарыстоўвае нейкую рытарычную гульню. Па-мойму, ён знаходзіцца на правільным шляху, бо наконт гэтага тэзісу можна творча спрачацца і вырашыць, якое разьвіцьцё мы можам чакаць у будучыні.

— Калі вы апошні раз былі ў Менску?

— Паўтара года назад. На гэты раз я езьдзіў туды ня як дасьледчык гораду. Цяпер мяне цікавіць навакольнае асяродзьдзе. У нас быў дасьледчы праект пра Белавескую пушчу і пра Нацыянальны парк «Прыпяцкі». Гэта для мяне цяпер новы выклік, каб займацца беларускай гісторыяй.

— Ці ведаеце вы пра навабуды ў цэнтры гораду — хмарачос на Замчышчы, гатэль каля цырку, дом Чыжа? Як вы іх ацэньваеце і праявай якіх працэсаў, на вашу думку, яны зьяўляюцца? Ці не перамагае ў Беларусі па-ранейшаму вёска горад?

— Калі я цяпер прыяжджаю ў Менск, у мяне зьяўляецца адчуваньне, што галоўную ўвагу ў горадзе прыцягвае ўжо ня сталінскі цэнтар. Гэта залежыць ад арганізацыі прасторы. Там узьнікае шмат хмарачосаў, якія, магчыма, паводле задумы архітэктараў, павінны азначаць, што Беларусь — вялікая дзяржава.

Я думаю, што больш разумна было б знайсьці беларускую ідэнтычнасьць у тым, што гэта пераходная краіна. Яна зьвязвае заходнюю і ўсходнюю часткі Эўропы.

— А ці можна было, на вашу думку, абысьціся без такога ўмешваньня ў стары сталінскі цэнтар?

— Па-мойму, архітэктары знайшлі разумныя рашэньні, бо ў старой частцы гораду зьявіліся рэстаўраваныя будынкі. Там шмат кавярняў і рэстаранаў, там можна сустрэцца, пагаварыць, выпіць кавы, пачытаць газэты. Гэта ўжо азначае, што ў Менску зьявілася атмасфэра эўрапейскага гораду.

Ну і для мяне важна, што мясцовыя ўлады паважаюць сталінскую архітэктуру. Таму, як гісторык, шкадую, што яны часткова зносяць некаторыя будынкі той пары, напрыклад, стары будынак вакзалу. Нават мой любімы раён гораду — жылы пасёлак Трактарнага заводу — цяпер у небясьпецы.

Агулам кажучы, у Менску мала гістарычнай спадчыны. І трэба ня толькі рэгенэраваць страчаныя помнікі, як, напрыклад, ратушу, але і абавязкова захоўваць тое, што яшчэ засталося.

— Якія парады цяперашнім менскім архітэктарам вы маглі б даць?

— Я паўтараю, што менскія архітэктары на правільным шляху. Калі я першы раз трапіў у Менск, я больш за ўсё шкадаваў, што ў цэнтры гораду няма раварыстаў. Я раю ствараць больш роварных дарожак.