І. Кацяловіч
Здаецца, у паўтарагадзінным дакумэнтальным фільме «Ты сюды больш ня вернесься» нічога не адбываецца. Канечне, толькі здаецца. Паводле законаў пэўных паліфанічных, а значыць, добрых, жанраў глябальныя рэчы прапісваюцца на другім пляне, за першасным, непрыкрытым, відавочным. Ты павінен разгледзець гэтыя матывы, бо ў іх — сэнс. Хаця нясьпешнае назіраньне рэжысэра Дзьмітрыя Махамета за старой жанчынай, якая ў роднай вясковай хаце праводзіць апошняе лета, можа быць самадастатковым, дзякуючы самой фактуры. Але што важней у гэтай гісторыі — бабуля паступова ўпарадкоўвае сьвет вакол сябе, хоць яе высілкі імгненна зарастуць быльлём: яна канчаткова пераедзе да дзяцей і «сюды больш ня вернецца». Прыгожая супярэчнасьць гэтай карціны ў тым, што дзеяньне ўвесь час імкнецца да нерухомасьці і статычнасьці, але сьвет вакол галоўнай гераіні зьмяняецца прыкметна.
Гэта мерны, павольны, уважлівы фільм — з тых, што ня будзе цешыць прагнага на відовішчы гледача, а паставіць свае ўмовы, запрапануе ўласную манеру і будзе адштурхоўвацца ад патрабаваньняў матэрыялу. Натуральна, фактура тут дыктуе. Яна тлумачыць нясьпешны рытм, працяжнасьць, уважлівасьць, угляданьне, ненасычанасьць дзеяньня — усё тое, што можа адпудзіць шаараговага спажыўца кінапрадукту. Дынамікі тут і блізка няма, бо спосаб аповеду салідарны са сьціплым вясковым побытам і лянівым цячэньнем часу — ён акуратна пераймае гэты рытм, прапануючы гледачу яго адчуць.
Бабуля займаецца гаспадаркай, камунікуе зь нешматлікімі пэрсанажамі, сьнедае, адпачывае на ложку ля вакна пад шум дажджу (не, ніякай рамантыкі), бяжыць на званок тэлефону — безыдэйная штодзённасьць простага жыцьця. Гераіня — тыповая: прамая спадніца ніжэй калена, фартух, хустка, з-пад якой тырчаць сівыя валасы, трасянка, пахіленасьць пад цяжарам гадоў. Фільм расьцягваецца па экране неадчэпнымі аглядамі, распасьціраецца маўклівымі сцэнамі, навісае цягучым «вуаерызмам», што дакладна суадносіцца зь няхуткім ходам бабуліных дзён. Гэта перадае «бонусны» сэнс, бо адсылае да разуменьня, наколькі марудна і якімі высілкамі на гэтым вясковым участку адбываюцца зьмены. У быце, у вёсцы, у жыцьці — на любым узроўні. Карацей, абмен паміж «пра што» і «як» раўназначны: фактура абумоўлівае стыль, які ў сваю чаргу ўзбагачае сэнс. А гэта ўжо другі «знак якасьці».
Дакумэнтальныя сцэны бесьсюжэтнага фільму — паводле насычанасьці і эмацыянальнасьці раўназначныя. Гэты дзіўны спакой непрывычны ня толькі ў жыцьці, але і ў кіно — чым далей паглыбляесься ў тэмпарытм фільму, тым больш гіпнатычным ён робіцца і тым глыбей у адносінах адна да адной раскрываюцца катэгорыі фізычнасьці і часу. У датыкальны сьвет умешваецца чалавечая рука і фармуе зь яго нешта, што можна назваць упарадкаванасьцю, арганізаванасьцю, зладжанасьцю. Гэта ў пэўным сэнсе барацьба, пераможцам у якой апрыёры зьяўляецца час — толькі ня ў той момант, калі чалавек уступае «ў гульню».
Мне падабаецца, як праз мадэль простага быту ў беларускай глыбінцы можна вывесьці размову на маштаб спасьціжэньня, калі хочаце, навакольнага сьвету, і падатлівага, і наравістага адначасова (трэці «знак якасьці»). Але «Ты сюды больш ня вернесься» спрацоўвае таксама і ў больш прыземленым кантэксьце. Хто гэты гулец, здольны мяняць навакольле? — бабуля, у якой цяжкая недалікатная праца стала галоўнай прывычкай. Гэта наша старэйшае пакаленьне, наша «аграрная» краіна і наша гісторыя зь яе ўмовамі жыцьця. Гераіня фільму — адна, у адзіноце яна і працуе, і адпачывае, і п’е гарбату, але за ёй — яшчэ легіён такіх самых, працаю прыбітых. Таму найбольш эмацыйная сцэна фільма — яна тут усё ж ёсьць — зьвязаная з крыўдай жанчыны на дачку за заўвагу пра беспарадак у хаце. Працуеш усё жыцьцё, а ў доме ўсё роўна бязладзьдзе. Таму што вельмі складана весьці барацьбу за арганізаванасьць датыкальнага сьвету.
Вясковае жыцьцё робіцца аб’ектам увагі Дзьмітрыя Махамета як найменей другі раз. Рэжысёр жыве на дзьве краіны — Беларусь і Францыю, але здымае, гледзячы на вядомыя нам працы, усё ж на радзіме. Карціну «Мяжа Нарвілішак» ён стварыў яшчэ ў 2013 годзе для «Беларусьфільму». Нарвілішкі — гэта беларуская вёска, што пасьля межавага перадзелу 1939 году апынулася ў складзе Літвы, а потым стала тэрыторыяй Эўразьвязу. Гэта пагранічнае жыцьцё, беларуская мова і тэлебачаньне ў фактычна літоўскім паселішчы, стасункі са сваякамі, што засталіся на тым баку мяжы — пад такім вуглом паказваўся просты побыт маленькай беларускай — усё ж беларускай — вёскі.
У абедзьвюх карцінах — мерная, цягучая, сузіральная манера апавяданьня, аднолькава ў прасторы фільму гусьцее вясковае паветра, адчуваецца тая самая паэтычнасьць у стаўленьні да гэтых маўклівых мясьцін (нават назва другой работы ў поўным варыянце гучыць «Ты сюды больш ня вернесься, альбо Вецер ведае, што я дома»). Усё гэта амаль магія, якая зьяўляецца, калі аўтар не шукае кампрамісаў з густам абсалютнай большасьці.
У Дзьмітрыя Махамета атрымаўся фільм (не ў апошнюю чаргу таму, што яго структура ўвесь час мякка запрашае ў яе паглыбіцца) пра трагедыю старога чалавека, які ня можа сабе дазволіць быць дома^; пра трагедыю чалавечага сьледу, які непазьбежна губляецца ў няўмольнай глушы^; пра трагедыю прыкрай неўладкаванасьці беларускай вёскі, што выжывала цяжкай працай.
Ты думаеш пра абставіны, якія кіруюць нашым жыцьцём, пра трапяткое стаўленьне да каранёў, пра духоўную сувязь зь нежывой тэрыторыяй, пра тое, што мы прышлыя на гэтай зямлі — і многа-многа іншых думак узьнікае падчас прагляду фільму «Ты сюды больш ня вернесься». А гэта чарговы знак добрага жанру.
