Аўтар сабраў гісторыі людзей, якія мяняюць звыклае ўяўленьне аб тым, што рабілася ў Беларусі ў 20 стагодзьдзі.
Кніга складаецца зь перадачаў «Падарожжы Свабоды», якія выходзілі на хвалях беларускай службы Радыё Свабода.
У грамадзкі цэнтар «Кола» паслухаць Бартосікаву праўду «пра мяжу дабра і зла ў душы беларускага чалавека» прыйшлі больш за два дзясяткі магілёўцаў. У анатацыі да кнігі гаворацца, што гэтую мяжу «адныя пераходзілі, рабуючы панскія сядзібы, а іншыя не пераходзілі, пашыраючы асьвету і памнажаючы дабрабыт».
Ня даў Бог зброю і ўладу суседу
Аўтар заўважае: у кніжцы сабраныя гісторыі людзей, многія зь якіх расказаныя ўпершыню. Гэтым людзям пры канцы жыцьця захацелася выгаварыць свае даўнія крыўды.
«З усіх гэтых гісторыяў сэнс фразы „Абы не было вайны“ такі: ня дай Бог зброя і абсалютная ўлада бяз страху пакараньня трапіць суседу. У 1920-30 гады столькі назапасілася злобы і прэтэнзіяў адно да аднаго, што падчас акупацыі часам звычайныя людзі пераўтвараліся ў зьвяроў. Бяз гэтых гісторыяў маленькага простага чалавека карціна вайны будзе абсалютна няпоўнай», — казаў пра сваю працу Зьміцер Бартосік.
«Нас Лукашэнка адзеў босых, голых... Мы да Лукашэнкі ў лапцях хадзілі», — цытаваў Бартосік словы 90-гадовай кабеты.
«Марыя так доўга жыве на сьвеце, а Лукашэнка так доўга прэзыдэнт, што стаў для яе міталягічнай фігурай, — працягваў аўтар. — Ён і Сталін, і Машэраў, і ўся савецкая ўлада разам узятая... І вайну выйграў Лукашэнка. І ў космас паляцелі, дзякуючы яму. І ўсё, што ёсьць у жыцьці добрага, зьвязана зь ягоным імем».
Магілёўцы ўсьміхаліся. Хмыкалі. Тым часам Зьміцер чытаў наступны фрагмэнт.
Хацелі «жыць», таму «жыды»
«У Хальчы было пяцьдзясят восем крамаў. Жыдоўскіх. Так і цяпер старыя людзі называюць вуліцу «Жыды». Гэта пасьля даведаліся, што гэта яўрэі. А то ж было здаўна — жыд, — пераказваў аповед старога капальніка калодзежаў зь вёскі на беразе Сажа свабодавец. — Увесь час на іх ганеньні былі, яны выжылі. Жыць хацелі. І слова «жыць» перавярнулі на «жыд».
Магілёўская літаратарка Тацяна Барысік прачытала кнігу свайго калегі да сустрэчы з аўтарам. У кнізе, адзначае яна, аповеды людзей, якія пражылі жыцьцё і нічога добрага ня бачылі.
«Мае дзядуля і бабуля пражылі доўгае жыцьцё. І калі чытаеш Бартосікаву кнігу, такое адчуваньне, што, нібыта, сустракаесься зь імі, — дзеліцца ўражаньнямі пісьменьніца. — Асабліва ў кнізе кранулі аповеды пра жыцьцё ў акупацыі — пра партызанаў. Тое, што казалі мае старыя, не казалі ў школе. Дзядуля ваяваў і быў вэтэранам, а бабуля жыла пад немцам і яе партызаны страшылі расстрэлам. Дык дзед абураўся, што ён вэтэран, а ягоная жонка не. Ён, аднак, папярэджваў мяне: ты слухай, але ня ўсё пішы».
Беларусь — загадкавая краіна з начэпленай савецкай маскай
Папярэднічала «Падарожжам Свабоды», казаў Зьміцер Бартосік, праграма «Палітычная геаграфія». Яна пачала выходзіць на хвалях Радыё Свабода ў 2001 годзе падчас прэзыдэнцкіх выбараў.
«Вясёлая была праграма, — казаў Бартосік. — У гэтай праграме палітычныя актывісты зрывалі з рэжыму „ягоную подлую маску і выкрывалі крывавага дыктатара“, а пэнсіянэры наадварот не маглі яго нахваліць. Так ім было добра», — з іроніяй адзначаў госьць.
«Беларусь — загадкавая краіна. Яна, прадчуваючы нейкую бяду, па-партызанску, у свой час, начапіла савецкую маску. Пад гэтай маскай яна хавае сваю несавецкую сутнасьць. Шляхецкую, мужыцкую, якую заўгодна, але не савецкую. І гэтая маска будзе скінутая без аніякіх шкадаваньняў, як толькі зьнікне пагроза вайны», — спрагназаваў ён.
«У Сабалёўцы нікога не раскулачылі, у Прудку таксама нікога. А ў нас — так, — чытаў словы наступнай гераіні сваёй кнігі Зьміцер. — Сьцяпана засудзілі. Пасеяў авёс. А тут дождж заліў на тыдзень. І не пасьпеў сабраць. Дзесяць гадоў далі. Ваньку Барысіка. У яго алейня была. Гэта страшны буржуй».
Беларуская мова супраціўляецца саветчыне
Удзельнік даўнішняга праекту Беларускай службы Радыё Свабода «Барды Свабоды» Васіль Аўраменка лічыць, што дакумэнтальна-мастацкі жанр, у якім напісаная кніга «Быў у пана верабейка гаварушчы...», запатрабаваны цяперашнім чытачом. «Сам час і эпоха патрабуе такіх кніг», — адзначыў ён.
«Зафіксаваць гісторыю ад жывых яе сьведкаў — гэтага пакуль не хапае. Магчыма, у будучыні па гэтых аповедах і будуць вывучаць гісторыю краю. Даверу да такой гісторыі болей, чым да той, якая выкладзеная ў цяперашніх паручніках. Гісторыі простых людзей не адарваныя ад жыцьця. Яны жывыя і надзённыя», — казаў бард Свабоды Васіль Аўраменка.
На прэзэнтацыі Зьміцер Бартосік апавёў пра першае сваё знаёмства зь беларускай мовай і, як ён піша ў кнізе, адчуў: «Беларуская мова — не савецкая».
«Дастаткова пачытаць беларускіх пісьменьнікаў савецкага часу, якія выкарыстоўвалі „сацыялістычны стыль“ у сваёй творчасьці, каб пераканацца ў гэтым, — настойваў ён. — Беларуская мова гучыць у такіх працах гумарыстычна, анэкдатычна ды несур’ёзна.
Напрыклад, раённыя газэты пісалі: „Новымі паверхамі цягнецца ў наша мірнае неба наш горад вечна малады“. Такая падача інфармацыі, такія сацыялістычныя штампы кожнага разу даказвалі, што беларуская мова на ўзроўні словаў і інтанацыяў супраціўляецца гэтай саветчыне», — заключыў Зьміцер Бартосік.
