Калі ў Стакгольмскай канцэртнай залі кароль Швэцыі ўручаў Сьвятлане Алексіевіч Нобэлеўскую прэмію, у невялічкай палескай вёсачцы Івашкавічы, што ў Петрыкаўскім раёне на Гомельшчыне, гэтай падзеі асабліва радавалася Надзея Коржык, школьная сяброўка Сьвятланы.
З гэтай вёсачкі яны тры гады хадзілі разам зь іншымі дзяўчатамі й хлопцамі вучыцца ў Капаткевіцкую сярэднюю школу.
Над Палесьсем вісіць мокры сьнежань, з туманамі і дажджамі. Шэрае неба часам пасыпае зямлю сьнегам, але ён неўзабаве гіне пад дробнай вільготнай імжою, і пабеленае навакольле зноў набывае маркотны прытуманены выгляд, які пасуе больш позьняй восені, чым зіме.
Гэтыя мэтамарфозы надвор’я цяпер менш за ўсё турбуюць Надзею Коржык, 68-гадовую кабету, старасту вёскі Івашкавічы. Усё, што трэба да зімы, у гаспадарцы зроблена. Імклівыя думкі сягаюць то да далёкай Швэцыі, якую Надзея бачыла толькі на школьнай мапе, то кідаюцца назад, у шасьцідзесятыя гады мінулага стагодзьдзя, калі тутэйшыя падлеткі, якія хацелі вучыцца далей, хадзілі за пяць кілямэтраў у школу ў Капаткевічы. У тым ліку Надзея са Сьвятланай Алексіевіч. Наперадзе двое хлапцоў месяць бялюткую роўнядзь сьнегу, а за імі, па пратаптанай сьцежцы, ужо яны, дзяўчаты.
Надзея кажа, што калі ад сыноў, якія жывуць у Капаткевічах і маюць інтэрнэт, даведалася, што Алексіевіч атрымала Нобэля, то проста лётала па вёсцы:
«Вельмі радая была, у гуморы. Усім расказвала, усіх старалася апавясьціць. Бо ўсе нашыя вяскоўцы, якія старэйшыя, Сьвятлану добра ведаюць. Маладзейшыя — тыя не, але я ім таксама распавядала. Нават у рэдакцыю „раёнкі“ тэлефанавала: „Дзяўчаты, чулі?“ Адказваюць: „Чулі“. Я была вельмі задаволеная і шчасьлівая. І ганаруся, што ў мяне такая сяброўка».
Мара
Сям’я Алексіевічаў прыехала ў Івашкавічы ў 1961 годзе з Буда-Кашалёўскага раёну. Бацьку Сьвятланы, франтавіка і ўраджэнца Петрыкаўскага раёну, прызначылі дырэктарам мясцовай школы-сямігодкі. Тутэйшай дзятве ён выкладаў гісторыю, а маці — нямецкую мову. У сям’і было трое дзяцей. Сьвятлана — старэйшая, за ёй — Тамара й Саша. Усё яны скончылі вышэйшыя навучальныя ўстановы. Тамара вывучылася на лекара, езьдзіла ў чарнобыльскую зону і, на жаль, заўчасна памерла.
Паводле ўспамінаў Надзеі Коржык, Аляксандра Алексіевіча дзеці вельмі паважалі — добры такі дырэктар, з лагоднай усьмешкай. Маці Сьвятланы, чарнявая жанчына, была больш строгай. Можа, нават таму, што прадмет яе, нямецкая мова, патрабаваў больш часу і высілкаў, якіх у вясковай дзятвы не заўсёды хапала. Дый мова тая была адгалоскам не такой ужо й далёкай вайны — адсюль і стаўленьне да нямецкай мовы было ня надта прыязнае.
Як лічыць Надзея, у Сьвятланы вельмі шмат у характары менавіта ад бацькі — ягонай спагады і дабрыні:
«Са Сьвятланай мы сябравалі вельмі моцна, больш, чым зь іншымі. Сышліся мы хіба з-за таго, што былі падобныя добрыя душы. Я часта ў іх гуляла. Мы з мамай трымалі карову, і я насіла ім малако. Разам хадзілі ў бібліятэку пры клюбе, разам кніжкі бралі. І марылі стаць: я — настаўніцай, яна — журналісткай».
Сэсія і кружэлкі
Саўгасны дом Алексіевічаў на дзьве сям’і стаяў мэтраў за 200 ад ракі Пціч, дзе ўлетку Сьвятлана любіла купацца. А Надзея толькі грэлася на ўзгорку, бо плаваць ня ўмела.
У настаўніцкую палову дома па-над рэчкаю прыходзіла часьцяком ня толькі Надзея, але й іншыя вясковыя дзяўчаткі, з кім Сьвятлана хадзіла з Івашкавічаў у Капаткевіцкую школу. Гэта здаралася найчасьцей тады, калі маці Сьвятланы зьяжджала на сэсію — яна завочна вучылася ў інстытуце:
«Калі маці Сьвятланы паедзе на сэсію, дык нам ужо раскоша была — мы, сяброўкі, усе тут. У іх музыка была. Я не прыпомню добра, прыёмнік, здаецца, называўся „Беларусь“, на верх якога можна было кружэлкі ставіць. Мы тут і сьпявалі, і артысткамі сябе ўяўлялі, і настаўніцамі. Сябравалі. У хаце было дзьве грубкі, печ — і нам нават узімку было добра і цёпла. І месца хапала — тры пакоі, кухня, вэранда. І на вэрандзе можна было патанчыць. Мы ж тады ўсе былі танцоркі, артысткі. Сьпявалі, танчылі. Сьвета сьпяваць была ня надта ахвочая, а вось вершы чытала. А што да танцаў — усе танчылі. Любіла спрачацца. Я дык часьцей пагаджалася, а ёй трэба было паспрачацца пра адчуваньні — і ад кніг, якія чыталі, і ад здарэньняў. Гэта цяпер мы пра ўвесь сьвет ведаем, а тады, што здаралася, было часьцей за ўсё наша, тутэйшае. Мы пра гэта гаварылі, перажывалі».
Песьня пра баян
Школьная сяброўка нобэлеўскай ляўрэаткі згадвае, што ўжо ў тыя гады Сьвятлана выяўляла цікавасьць да творчасьці:
Інтарэс да творчасьці ў яе выявіўся яшчэ ў школьныя гады. Яна пісала вершы, праўда, па-руску пісала.
«Інтарэс да творчасьці ў яе выявіўся яшчэ ў школьныя гады. Яна пісала вершы, праўда, па-руску пісала. І ў мяне нарадзіліся й свае вершы — хіба ад таго, што я сябравала з такой слаўнай сяброўкай».
Позірк Надзеі робіцца на хвілю больш уважлівым — яна нібы вырашае: чытаць ці не? Ці годна гэта нобэлеўскай ляўрэаткі? Урэшце наважваецца:
...Яна жыла ў нашай вёсцы ў шасьцідзясятыя гады, У школу разам мы хадзілі ў Капаткевічы тады. А сачыненьні як пісала — то ёй і сшытка не хапала, Складала вершы, і «раёнка» яе заўсёды друкавала. Яна паехала вучыцца на журналістку ў інстытут, Я засталася ў сваёй вёсцы — сваё прызваньне бачу тут.Надзея Коржык успамінае нават песьню, якую Сьвятлана напісала ці то ў дзясятай, ці то ў адзінаццатай клясе для мясцовай мастацкай самадзейнасьці, а музыку да яе словаў прыдумаў вясковы баяніст (сьпявае):
«Поднимался, опускался над рекой туман, Целый вечер заливался за рекой баян. Смех звенел на всю округу, пели голоса Про девчонку и про друга — было не до сна. Улыбнись подруга другу — он передовик, Пятилетку раньше срока — вот его девиз. Паднимался, опускался — всё закрыл туман, Целый вечер заливался за рекой баян».
Пуцявіны
У тыя часы пры паступленьні ў ВНУ перавагу аддавалі тым, хто меў два гады працоўнага стажу. Надзея на год старэйшая за Сьвятлану — яна скончыла 11 клясаў у 1964 годзе:
«Пасьля школы куды было паступаць? Маці ў мяне ўдава, я зь ёй жыла. Ехаць кудысьці не выпадала, ды і маці не пускала. А тут Алексіевіч, бацька Сьвятланы, кажа: «Надзя, ты вось ходзіш да нас, са Сьвятланай сябруеш. Школу добра скончыла. Дык заставайся ў вёсцы, бо як жа маці пакінеш. А ў нас ёсьць месца настаўніцы ў школе — беларускай мовы й літаратуры. Едзь у Петрыкаў, у раённы аддзел адукацыі, уладкоўвайся, а потым паступіш завочна ў Мазырскі пэдінстытут. Ну, я й паехала. Мяне ўзялі, аформілі, працоўную кніжку выпісалі. Потым ужо дазналася, што настаўнікі пачалі дакараць Алексіевіча, чаго той узяў у школу вучаніцу — яны б лепей самі разабралі тыя гадзіны. А тут вучаніца прыйдзе, ды якая — свая, івашкаўская».
Усяго з тыдзень і лічылася Надзея настаўніцай Івашкаўскай базавай школы. Асабліва нярадасныя пэрспэктывы — па сутнасьці, падчаркі ў школе — маляваў нядаўняй выпускніцы загадчык клюбу Папок, які сам пераяжджаў з жонкай у іншую вёску і шукаў замену. Урэшце Надзея пагадзілася працаваць у клюбе-бібліятэцы. Скончыла завочна профільны тэхнікум у Магілёве — і амаль паўвека гаспадарыла ў тутэйшай культурніцкай установе, якую днямі закрылі назаўсёды з прычыны немэтазгоднасьці.
Коржык: «Так я засталася ў клюбе-бібліятэцы ў Івашкавічах. Сьвятлана яшчэ год павучылася ў школе, брала ў мяне ў бібліятэцы кнігі, а потым паехала вучыцца».
У 1965 годзе, калі Сьвятлана скончыла адзінаццатую клясу ў Капаткевічах, бацькі яе перабраліся за Прыпяць, у вёску Асавец, якая належала ці то да Петрыкаўскага, ці то да Мазырскага раёну. Там яны сталі працаваць у мясцовай сярэдняй школе. Адтуль Сьвятлана і паехала вучыцца на журналістку, пасьпеўшы папрацаваць і настаўніцай, і карэспандэнткай у раённай газэце ў Нароўлі.
Калі паехала да яе на сустрэчу ў Менск, то яна мне яшчэ кніжак сваіх надарыла. Я іх у раённую бібліятэку перадавала.
«А я ўжо толькі чытала яе артыкулы ў газэтах, а потым кнігі, якія прыходзілі ў бібліятэку. Кніжныя выставы афармляла, чытачам кнігі Алексіевіч выдавала — тыя, якія былі. А калі паехала да яе на сустрэчу ў Менск, то яна мне яшчэ кніжак сваіх надарыла. Я іх у раённую бібліятэку перадавала, у Капаткевіцкую школу насіла „Чарнобыльскую малітву“ — падарунак ад яе. І ў сябе мела і заўсёды старалася чытаць. І наагул, усе друкаваныя матэрыялы пра Сьвятлану зьбірала».
Надзея Ціханаўна прыгадвае, што гадоў празь дзесяць ці адзінаццаць пасьля ад’езду Алексіевіч наведалася ў Івашкавічы. Дом, у якім чатыры гады яна жыла з бацькамі, сястрой і братам і на месцы якога цяпер расьце груша-дзічка ды кусты бэзу, тады яшчэ стаяў пры рэчцы:
«У 1975 ці 1976 годзе яна прыяжджала да мяне з хлопцамі з часопіса „Нёман“. Мы праехаліся па вёсцы, да ракі выйшлі. Іхні былы дом з цэглы стаяў яшчэ — у ім жылі іншыя людзі. Яна пахадзіла, паглядзела. Усё ўжо было тут занядбана — зусім ня так, як пры ёй».
У той час Сьвятлана зьбірала матэрыял для сваёй першай кнігі «Я зьехаў зь вёскі» («Я уехал из деревни»), якая так і ня ўбачыла сьвету, — яе рассыпалі ў друкарні на загад ідэалягічных цэнзараў.
Адказам журналісткі-пісьменьніцы стала кніга зь першапачатковаю назваю «Когда женщины воевали» («У войны не женское лицо») — адна зь пяці, за якія Сьвятла Алексіевіч уганараваная Нобэлеўскай прэміяй.
