Мужчынскі таракан нарадзіўся пасьля сьмерці савецкага звароту «таварыш». А жанчыны ў беларускіх савецкіх гарадах і да таго былі «жэншчынамі».
Асабліва таракан стаў заўважным, калі жыхары Беларусі масава паехалі ў Польшчу. «Дзе нават вадаправодчыкі і тыя паны».
Помню польскую показку з 90-х гадоў. Ранішняя Варшава. Па вуліцы вяртаецца пасьля цяжкай працы асэнізатар. З жалезным тросам на плячы, увесь у самі разумееце чым. Насустрач яму ідзе змораная працай прастытутка. Размазаная памада на твары, пацякла туш… Прастытутка, пацьвельваючы, пытаецца ў асэнізатара: «Ктура годзіна, пане гувняжу?» Асэніатар ветліва: «Шуста годзіна, пані блядзіна».
Змагаючыся з гэтым «палавым» тараканам, гэта значыць, адказваючы зваротам на зварот, я ня раз трапляў у самыя розныя, і не заўжды вясёлыя, сытуацыі. У якіх ня раз было сорамна за сябе. Памятаю, калі адкрыўся клюб «Гудвін», яго адміністратарка, высокая вамп-бляндынка, падказала мне, дзе гардэроб. «Сюда прахадзіце, мужчына». «Спасіба бальшое, жэншчына». «Я дзевушка!» «Навошта такія падрабязнасьці?» «А как жа мне вас называць?» «Калі вам зручна па-руску, тады «гаспадзін». І тут яна нечакана ўзарвалася. «Вы мне не гаспадзін. А я Вам не рабыня!» «Дык мы можам памяняцца ролямі», – сарвалася ў мяне зь языка. На яе віскат прыбег сам гаспадар клюбу Кузін і доўга яе супакойваў.
Памятаю, як адна ўкраінка са Львова, саракагадовая прыгажуня, што пераехала да мужа ў Менск, казала сьмеючыся: «У Львове я была пані! А тут стала «дзевушкай».
Асабліва такі люстраны зварот уводзіць у ступар людзей у форме. Неяк на стадыёне, праходзячы праз «рамку», я пачуў ад міліцыянта. «Мужчіна! А содержімое карманов!» На што я адказаў «Мужчіна, спасібо! Што ешчё вам паказаць, мужчіна?» Зірнуўшы на міліцыянта, я зразумеў, што сказаў нешта ня тое. Па ягоным зьбянтэжаным твары можна было падумаць, што ён не зусім «мужчіна».
Мой даўні прыяцель, які першым распачаў гэтае змаганьне, гэты пошук адэкватных зваротаў да суграмадзян, вярнуўся такі да «таварішча». У зваротах да мужчын. Прычым вымаўляе гэтае слова з працяглым расейскім «Щ» і змоўніцкім выразам на твары. «Скажыце, таваріщщщ, я правільно іду? Спасібо, таваріщщщ!» Больш за ўсё гэтаму звароту радуюцца людзі ў форме.
Да «жэншчыны» ён дадаў толькі адно слова. «Добрая». Але як яно дзейнічае! Я сам быў сьведкам аўтобуснай інтэрмэдыі. «Скажыце мне, добрая жэншчіна, – ціха і ласкава прадэклямаваў прыяцель да засяроджанай сваімі клопатамі немаладой кабеты, – Давезёт лі меня этот раскошны аўтобус да вакзала?» Твар кабеты зайграў зьдзіўленай усьмешкай. «Э-ы-а-у… Вы хаціце ўзнаць… этат аўтобус… да вакзала?» «Вы чудзесна меня понялі, добрая жэншчіна» – адказаў ён ласкавым барытонам. «А… ага», – з вачыма, поўнымі сарамлівай удзячнасьці, адказала кабета. «Спасіба цібе, добрая жэншчіна».
Другі прыяцель, беларускамоўны жыхар заходнебеларускай вёскі, адмовіўшыся ад «таварышаў» і «жэншчынаў», да «паноў» і «спадароў» у зваротах да суседзяў-калгасьнікаў не прыйшоў. Спыніўся на нэўтральным «шаноўны». «Як жыцьцё, шаноўны?», «Што новага ў горадзе, шаноўная?» У выніку ён сам назаўжды стаў «шаноўным». Гэтае слова зрабілася ў вёсцы ягонай мянушкай. Прычым ня толькі ягонай. І жонка ягоная стала «шаноўная», і дзеці ягоныя «шаноўныя», і нават сабака ягоны і той для аднавяскоўцаў стаў «шаноўным». «Вунь, Шаноўны пабег». Прычым, крыўдаваць шаноўнай сям’і, а гаспадар у ёй сур’ёзны, прыгожы, салідны, непітушчы, не выпадае. Бо па суседзтве жыве сусед, якога вёска наракала «Шалёным». Бо нэрвовы, худы, пітушчы і мацюкаецца бязь меры. І жонка ягоная стала «шалёнай», і дзеці «шалёнымі», і сабака з катом. Так і жывуць побач Шаноўны з Шалёным. Шаноўны шануецца, шалёны шалее.
«Ты доўга будзеш зьдзекавацца зь людзей? – нэрвова кажа мне жонка пасьля чарговага крамнага канфузу. – Дзяўчына табе дапамагчы хацела, а ты яе ізноў «жэншчынай» абхаміў. Ну не прынята тут па-іншаму! Пан ты, блін, яснавяльможны! Вунь пайшоў мужык. Як мне яго называць? Які ён мне «шаноўны»? Які яшчэ «пан»? І не «спадар» ён ніякі таксама. Мужчына і мужчына.
Але ж дастаткова прамовіць, нават у думках, беларускае слова «жанчына» ці «дзяўчына», каб адчуць, што звароту ніякага не атрымліваецца. Зваротам можа быць толькі «жэншчына». Беларуская мова супраціўляецца. Як і любая іншая, дзе ў зваротах пануюць «фраў» і «мадам», «месьё» і «містэр». У дарослых нацыяў анатомія даўно разышлася з этыкетам. Ці нават не сустракалася ніколі. Таму, каб ня крыўдзіць болей «дзевушак», пераходжу на «цёценьку».
