Таракан стары, як тры падзелы РП. Але здольны хутчэй насьмяшыць, чым нагадзіць. У кожнага з нас знойдзецца не адна показка пра гэтага непісьменнага таракана.
Неяк стоячы позьнім вечарам на пэроне менскага вакзалу, я міжволі пачуў, як не зусім цьвярозы госьць беларускай сталіцы, углядаючыся кудысьці ўверх, прамармытаў па складах слова. «Беспрабудбанк. Каккая честная республіка!» Я паглядзеў на супрацьлеглы дом. І ўбачыў рэкляму «Белпрамбудбанка».
Пра жыцьцядайнага таракана мне неяк распавёў глыбоцкі журналіст Зьміцер Лупач.
Гэта было перад першай сусьветнай вайною. Селянін зь вёскі Завараты, што на Глыбоччыне, патрапіў на вайсковую службу ў Сыбір, ажно ў Омскую губэрнію. Там ён закахаўся ў дзяўчыну, нябедную купецкую дачку. Ды прапанаваў ёй і руку, і сэрца, і сваё багацьце. «Паедзем, прыгажуня, у Беларусь. Ёсьць у мяне і сядзіба, і лаўка» – «А што такое сядзіба?» – «Усадзьба!»
Што такое лаўка, купецкай дачцэ тлумачыць было ня трэба. Салдат пабраўся шлюбам і праз віхуры рэвалюцыі, перад самым Рыжскім пактам прывёз каханую ў родныя Завараты. «А дзе ж усадзьба?» – заклапочана спытала маладзіца. «Дык вось жа ж яна!», – паказаў беларус на сваю невялікую хацінку. «А лаўка дзе?» – «А вось і лаўка!», – са сьмехам усеўся салдат на стары ўслон пад хатай.
Гэтае моўнае непаразуменьне выратавала дзяўчыне жыцьцё. Бо лаўка з сядзібай неўзабаве апынуліся па заходні бок панска-бальшавіцкай мяжы. А чырвоны тэрор па той бок кардону зьнішчыў сям’ю омскай спадарыні.
Віктар Шалкевіч распавядаў, як ягоны калега-актор з Расеі, пагартаўшы кнігу Анатоля Сабалеўскага «Ігнат Буйніцкі – бацька беларускага тэатру», шчыра зьдзівіўся. «Да. Какие возможности были у белорусского театра в начале ХХ века! Такое Москве не снилось!» – «Ты пра што?» – «Ну, как же? Вот написано – «І тут на сцэну вылятае Буйніцкі са сваімі малайцамі». Это же сколько нужно было денег, что бы пригласить малайских артистов?»
Не зусім прыгожая гісторыя здарылася неяк на тэатральным фэстывалі «Голоса истории» ў Волагдзе. Гасьцямі з замежжа на тым фэсьце быў беларускі тэатр «Дзе-я». І падчас сумеснай творчай папойкі адна з валагодзкіх акторак абурана расказвала сваёй сяброўцы. «Ты представляешь, какие белорусы шалунишки? Один, прямо глядя в глаза, сказал «Можна поцеловать тебя в письку?» Всяких наглецов видела, но такого!» Выратоўваць беларускую цнатлівасьць давялося мне. «Ня ў піську. А ў пыску! В мордашку вас хотел поцеловать белорусский джентльмен».
Усе гэтыя дзьвюхмоўныя няўцяміцы сьведчаць толькі пра тое, што абедзьве мовы жывыя. І беларуская паміраць не зьбіраецца. Часам, з дапамагаю непісьменных карыстальнікаў, паўстаючы ў зусім нечаканых сэнсах.
Як тое было ў 90-я гады, падчас беларусізацыі, калі ўлады сьпехам перакладалі ўсю дакумэнтацыю на родную мову. І ў адным з раёнаў «передвижную механизированную колонну» пераўтварылі ў калёну «вандроўную». Якой рамантыкай павеяла ад працы будаўнікоў кароўнікаў! Мантажнікі і шафёры мусілі б у хвіліны адпачынку жангліраваць цаглінамі і паказваць фокусы.
А адзін вінзавод, з «Общества с оганиченной ответственностью» ад дакрананьня чароўнай беларускамоўнай палачкі пераўтварыўся ў «Грамадзтва з абмежаванай адказнасьцю». Менавіта так было напісана на віннай этыкетцы. Надрукаванай ў 1994-м.
