Зусім нядаўна мацюгоў у беларускай прозе не было. Нават падвярнуўшы нагу, герой мог толькі неканкрэтна, але карэктна «вылаяцца». Цяпер жа трымаю ў руках дзьве новенькія кніжкі ня вельмі старых літаратараў, дзе зьбіральніку і клясыфікатару абсцэннай лексыкі будзе чым пажывіцца.
Кнігі гэтыя, хоць засыпаныя мацюгамі пад завязку, падаліся мне дыямэтральна супрацьлеглымі паводле задумы, таму лексыка тут не фармуе стылістыку, а ў кожным выпадку мае сваю функцыю. Аднак жа й час раскрыць флэш-раяль: гаворка пра кнігі Сяргея Календы «Усё ўлічана. All inclusive» і Андрэя Лазуткіна «Паліталёгія», што выйшлі нядаўна ў Літаратурным доме «Логвінаў».
Колькі ў 30-гадовага Календы кніг, я ўжо зьбіўся лічыць. Здаецца, сем. Ці восем? Так ці інакш, піша ён даволі шмат, перш за ўсё кароткую прозу і пры гэтым відавочна насьледуе традыцыі аўтаматычнага пісьма. Гэта можна назваць і неахайнасьцю, разбэрсанасьцю, недысцыплінаванасьцю і наагул — «адсутнасьцю адказнасьці перад чытачом», каб хто цяпер ведаў таго чытача і верыў у ягоны справядлівы суд. Мне больш імпануе лічыць Календу наступнікам пісьменьнікаў-разьдзяўбаяў, кшталту Керуака, хоць таксама, пастаянна спатыкаючыся аб нягеглыя фразы ці слоўцы, часам вельмі хочацца мацюкнуцца, рыхтык тыя героі, якіх ён выводзіць у кнізе «Усё ўлічана. All inclusive».
А героі — супрацоўнікі менскіх гатэляў, у асяродзьдзі якіх вымушаны існаваць аўтар-апавядальнік. Тэма жыцьцядайная, успомніць можна, прыкладам, «Я абслугоўваў ангельскага караля» Богуміла Грабала ці нядаўнюю кінастужку «Гатэль „Гранд Будапэшт“», ушанаваную на сёлетнім «Оскары». Аднак карнавальных грабалаўскіх павеваў ці то праекцыяў на часава-прасторавую дыяхранію ў кнізе Календы не сустрэнеш: ідзе чаканы, чыста беларускі трэшняк, ускрыцьцё гнайнікоў і выяўленьне пухлінаў на целе грамадзтва. З кнігі чытачы даведаюцца пра глыбіні падзеньня гатэльных служак і насельнікаў, пра жанчынаў лёгкіх паводзінаў, грабежніц і грабежнікаў, старых і маладых збачэнцаў-юрліўцаў, зайздросьнікаў — так што пры канцы кніжкі здаецца, што ўсе менскія гатэлі залітыя сьпірытусам, спэрмай, ванітамі ўладальнікаў і кліентаў.
Уся гэтая багатая фактура і зьяўляецца, бадай, найцікавейшым складнікам кніжкі, яна фармуе цынічны лексычны фон і агульны дэпрэсіўны настрой апавядальніка, які ў гэтым акіяне нежыці спрабуе плаваць і выплываць да нейкіх сваіх мараў і спадзяваньняў — то бок навідавоку рамантычны інварыянт «чыстая душа ў супрацьстаяньні сусьветнаму ліху».
Іншая рэч — кніга Андрэя Лазуткіна, другая па ліку. Першая нарабіла нямала шуму і падняла нямала пылу. Калісьці, пішучы пра «Палігон», я адзначаў двухполюснасьць твора: альтэрнатыўная гісторыя 1940-х-1950-х vs. аўтарская аўтабіяграфія 2000-х. І адмыслова зварочваў увагу, што аўтар адсоўвае «сваё» ў бок і тым самым ня кідаецца ў трэндавыя абдымкі інфантыльнага аўтабіяграфізму, якім так багатая найноўшая беларуская проза. Вось жа, другая кніга, хоць напісаная яна значна мацней у маўленчым пляне, крыху расчаравала мяне. Аўтар тут якраз пачынае бэлетрызаваць сваю біяграфію: зь дзяцінства, школы і да ўнівэру, паралельна ставячы фонам менскія будзённыя радасьці 2000-х і 2010-х. І такім чынам кладзе з прыборам на ўласна «выдуманую літаратуру».
Наагул цікавая тэндэнцыя для 20-25-гадовых — пільна ўглядацца ў сваё мінулае, радавацца кожнай прыгаданай драбязе, што адбылася з табой гадоў пяць таму. Адкуль гэтая раньняя мэмуарыстыка, раманы выхаваньня ў вершах ці прозе, гэтае шчырае трымценьне і амаль асалода ад сузіраньня першага сівога воласу ў барадзе? Відаць, інфантыльны аўтабіяграфізм зьяўляецца сёньня лініяй найменшага супраціву. Ён пазбаўляе ад абавязку прыдумляць дэкарацыі — прыкладна гэтак сама, як і зь вэрлібрамі, якія (уяўна) пісаць прасьцей за сыляба-тоніку.
Можа, парадаксальна скажу, але мне здаецца, што другая кніга Лазуткіна, у адрозьненьне ад першай, ужо належыць расейскай літаратурнай традыцыі, хоць і прысьвечаная цалкам беларускай генэрацыі 2000-х (адной з праекцый гэтай генэрацыі, калі больш дакладна). Кажуць, нехта параўноўвае Лазуткіна з Эдуардам Лімонавым. Няхай сабе. Вельмі падобна, дарэчы. Тым ня менш, у героя Эдзічкі, акрамя сыстэмы поўнага й глухога адмаўленьня навакольнай рэчаіснасьці, адчувалася якоесьці «ранетае» сэрца. У «Паліталёгіі» — татальны цынізм, сьмешачкі, добрыя набокаўскія параўнаньні, пругкасьць фразы, усё прыгожа склеена, супэр, аднак, па сутнасьці, вельмі дробная фактура. Яшчэ дзьве-тры такія аўтабіяграфіі з лявацкімі маніпуляцыямі, і, паводле Астапа Бэндэра, «рыжыя кудзеры прымільгаюцца і ўрэшце пачнуць проста біць». Абавязкова будуць біць. Зрэшты, і чытаць таксама будуць, што па сёньняшнім часе ня так ужо й мала.
Дзьве новыя кніжкі, з выразнай скіраванасьцю на скандал. Апошняга, на жаль, не адбудзецца: лета, выбары, сьпёка, адпачынкі.
