Выданьне безьліч разоў зазнавала жорсткія рэпрэсіі, давялося друкавацца ў эміграцыі — Смаленску і Вільні, шмат разоў газэту штрафавалі на салідныя сумы, выкідвалі зь «Белсаюздруку», выносілі ёй папярэджаньні. Але насуперак усяму газэта выжыла. Нязьменны галоўны рэдактар «Народнай Волі» Ёсіф Сярэдзіч напярэдадні юбілею раскрыў Свабодзе сакрэты даўгалецьця выданьня.
— Некалі вы пажартавалі, што «Народная Воля» будзе выходзіць, нават калі давядзецца дастаўляць яе ў Беларусь паветранымі шарамі. Газэта тады выходзіла ў эміграцыі — у Смаленску і ў Вільні...
— Так, нават дамоўленасьць была. Гэта ня жарт. У Вільні культывуецца паветраплаваньне. Я з адной кампаніяй дамовіўся, што калі зусім нам перакрыюць кісларод, мы сапраўды пойдзем на гэты надзвычайны крок. І няхай бы на сенажацях, на гародах народ зьбіраў «Народную Волю» ад Астраўца да Менску. Да Менску дакладна маглі б далятаць тыражы, а можа, і да Магілёўшчыны. Гэты праект сур’ёзна быў, і дамоўленасьць 100-працэнтовая.
«Тут ня трэба быць разумнікам. Трэба быць вялікім вар’ятам»
— Ва ўмовах Беларусі 20 гадоў для газэты — гэта вельмі сур’ёзны ўзрост. Ніхто не дажыў да такога ўзросту: ні «Свабода», ні «Навіны», ні «БДГ», ні «Имя», ні «Згода». Хтосьці перайшоў у інтэрнэт... Як удалося выжыць?
— Цяжкае пытаньне. Ня хочацца ўзгадваць калегаў, якія спынілі выпуск газэтаў, кожны зь іх заслугоўвае добрага слова. А чаму выжыла «Народная Воля»? Па-першае, «Народную Волю» падтрымлівае велічэзная колькасьць людзей па ўсёй краіне. Па-другое, тут сабраўся цудоўны калектыў прафэсіяналаў і самаадданых людзей, якія ўперліся і сказалі: «Пакуль мы жывыя, мы будзем выпускаць газэту». Паўтаруся: мы выжылі, нягледзячы на жорсткія рэпрэсіі, толькі таму, што тут незвычайныя людзі сабраліся. Пачынаючы ад галоўнага рэдактара. Я не скажу, што тут трэба быць вялікім разумнікам. Тут трэба быць у першую чаргу вялікім вар’ятам. І я, напэўна, падлягаю пэўнай дыягностыцы. Ну што ж зробіш: такім я нарадзіўся, так я выхаваны. Мне прапаноўвалі ўлады і пасады — пасьля той жа «Народнай газеты», якая мела тыраж 700 тысяч. Але я адказаў, што нічога іншага рабіць ня буду, толькі буду служыць сваёй прафэсіі.
Мне самому ня верыцца, што мы ўсё ж такі вытрымалі. Чаго толькі ўлады не рабілі, каб загубіць газэту, спыніць яе выхад! Не выходзіць рэпрэсіўнымі мэтадамі — падключаюць «Белсаюздрук», кіраўніком якога тады быў Міхаіл Падгайны. Дасылае нам паперку: «У сувязі з тым, што ў сродках масавай інфармацыі друкуюцца матэрыялы, якія шкодзяць дзяржаўным інтарэсам, ад сёньняшняга дня «Белсаюздрук» спыняе дамову з УП «Народная Воля». Я еду да яго і кажу: «Вар’ят, а якое дачыненьне мае „Народная Воля“ да таго, што ў нейкіх СМІ штосьці друкуецца? Як можна напісаць паперку так, што „Народная Воля“ нідзе не фігуруе, а пакараньне менавіта ёй?» Я кажу: «Ты хуценька гэтую тэлеграму адклікай, і давай дамовімся. „Выплюнулі“ цябе зь Міністэрства інфармацыі, „выплюнуць“ і зь „Белсаюздруку“. Захавай свой мужчынскі гонар. Давай заключым мужчынскае пагадненьне: калі раптам вытураць адсюль, прыходзіш да мяне ў „Народную Волю“, будзем нешта рабіць. 85–90% майго заробку ты будзеш мець». Падгайны кажа: «Дай мне пару гадзін падумаць». Заходжу да яго празь дзьве гадзіны: «Не, стары, нічога не атрымаецца. Вы заслугоўваеце, каб мы з вамі дамову скасавалі. Гэта наша права». Не было ж нагоды, быў проста званок зьверху. І нас прыбралі з шапікаў. Толькі ў Менску 7 тысяч асобнікаў распаўсюджваліся праз шапікі. Плюс уся Беларусь. Хацелі перакрыць нам кісларод фінансава. І што?
Два гады таму на парозе майго кабінэту зьяўляецца Падгайны. Я кажу: «Ах ты падонак, ты яшчэ набраўся нахабства і да мяне прыйшоў? Вон адсюль!» Ён як дунуў! Я яшчэ хацеў пару «добрых» слоў дадаць яму ў калідоры, але яго як ветрам здула! Ці Ўладзімер Русакевіч, мой зямляк, які быў міністрам інфармацыі і пісаў папярэджаньні рэгулярна. І дзе яны цяпер?
«Я ў адной руцэ трымаю пугу, а ў другой — пернік»
— У журналісцкім асяродзьдзі жартуюць (а мужчыны-кіраўнікі, думаю, зайздросьцяць), што вы сабралі вакол сябе прыгажунь. Тры намесьніцы — Сьвятлана Калінкіна, Марына Коктыш, Марыя Эйсмант. Алена Малочка, Люба Лунёва, Марыя Малевіч — усе разумніцы, прыгажуні. Па якіх крытэрыях адбіраеце журналістаў? Чаму яны ад вас яшчэ не разьбегліся? Кажуць жа, што вы — мужык з характарам?
За 20 гадоў я не падпісаў ніводнага загаду аб звальненьні чалавека з маёй ініцыятывы.
— Пачну з канцоўкі вашага пытаньня. За 20 гадоў я не падпісаў ніводнага загаду аб звальненьні чалавека з маёй ініцыятывы.
— То бок даводзілі іх да таго, што яны самі пісалі заявы?
— Пісалі з розных прычын. Мы зь вядомым публіцыстам, пісьменьнікам Анатолем Казловічам, пачынаючы яшчэ з «Народнай газеты», разоў 5 разыходзіліся і сыходзіліся. Дарэчы, у майго настаўніка, колішняга рэдактара «СБ», было такое непісанае правіла: сыходзіш з рэдакцыі — разьвітваесься на векі вечныя. Я ўсё «ўсмактаў» ад гэтага свайго настаўніка, але гэтае правіла праігнараваў. Ня хоча чалавек са мной сёньня працаваць — свабодны, рыба шукае, дзе глыбей, а чалавек — дзе лепей. Праз год вярнуўся — калі ласка. Але ў нас не было за гэтыя 20 гадоў ніводнага выпадку, каб хто даносы пісаў, кляўзы. Усё вырашаецца адкрыта, свабодна, публічна. Так, я чалавек з характарам, патрабавальны, рэзкі, але я ў адной руцэ трымаю пугу, а ў другой — пернік. Магу бутэльку адкрыць яшчэ...
У мяне касьцяк калектыву працэнтаў на 80 — гэта тыя людзі, якія працуюць зь першых дзён. Прыйшла малалетка Марына Коктыш, студэнтачка яшчэ, а сёньня яна — зорка. Альбо Марыя Станіславаўна Эйсмант, якая пару месяцаў папрацавала ў шматтыражцы і прыйшла ў «Волю». А сёньня яна — маэстра, вядомая грамадзкасьці ўсёй краіны. І галоўнае — яны ня здрадзілі газэце, сталі прафэсіяналамі. Хоць і лбы разьбівалі...
«А ты звальняй Калінкіну і Коктыш, і ўсе праблемы зьнікнуць»
— З творчымі людзьмі вельмі цяжка працаваць. Як удаецца дасягаць кампрамісу з калегамі, якімі, як мне падаецца, кіраваць цяжка — што ні імя, то зорка, але зорка з характарам. Спрачаецеся, сварыцеся?
— Ніколі. Вось 10 гадоў ужо працуе Сьвятлана Калінкіна, мэтар у журналістыцы, яна мае права ўжо за пояс заткнуць і таго ж рэдактара, але ў нас не было ні разу ніякіх канфліктаў.
— А вы яе правіце?
— Калі трэба, уношу нязначныя праўкі. Але не было такога выпадку, каб птушка такога высокага палёту сказала, што яна ня згодная. Наадварот, дзякуе. З другога боку, я разумею, што нельга наступаць на горла такому прафэсіяналу, як Калінкіна. Я ня маю маральнага права. Таму, калі было пастаўлена пытаньне ў адной канфліктнай сытуацыі ад уладаў: «А ты звальняй Калінкіну і Коктыш, і ўсе праблемы зьнікнуць» — я паслаў далёка чалавека, які расьпіваў са мной каньяк (за яго кошт, дарэчы) і сказаў: «Я людзьмі ніколі не гандляваў, і перадай тым людзям, што ніколі да гэтага не дайду. Закрывайце газэту, мы знойдзем выйсьце».
— А былі моманты самацэнзуры, калі тая ж Калінкіна ці Эйсмант напісалі занадта востра, а вы пабаяліся дражніць гусей і прыбралі пару абзацаў?
У нас няма асобаў, якіх мы баімся крытыкаваць, але крытыка павінна быць аб’ектыўная, справядлівая і доказная.
— Я не прыпомню такіх прынцыповых рэчаў. Магу часам падказаць супрацоўнікам, што, маўляў, гэтую «вадзічку» трэба выліць, кранік адкрыць, прыбраць абзац. Але каб цэнзар у маёй асобе прысутнічаў — не было такога. У нас ёсьць крытэр: усё можна, што не забаронена законам. У нас няма асобаў, якіх мы баімся крытыкаваць, але крытыка павінна быць аб’ектыўная, справядлівая і доказная.
«Я б мог рэанімаваць многіх журналістаў, якія сёньня незапатрабаваныя»
— Калі б у вас былі неабмежаваныя фінансавыя магчымасьці, ці ёсьць журналісты, якіх вы б хацелі да свайго зорнага калектыву далучыць?
— Канечне! Была б магчымасьць, газэта б выдавалася не на васьмі старонках, а на сарака васьмі. І, вядома, трэба было б умацоўваць калектыў. У краіне ёсьць здольныя журналісты. Іншая справа — шмат каго зь іх сыстэма загубіла. Іх трэба па-новаму адкрываць. Нават тая ж Алена Малочка сёньня, якая мае і вопыт, і стаж, — гэта ж ня тая Малочка, якая сядзела ў асобным кабінэце ў «СБ» у Паўла Якубовіча. Яна вымушана тут круціцца, эксклюзіў шукаць, глыбей глядзець на працэсы, тэматыку.
У краіне ёсьць здольныя журналісты. Іншая справа — шмат каго зь іх сыстэма загубіла.
Мне здаецца, я б мог рэанімаваць многіх журналістаў, якія сёньня незапатрабаваныя. Больш за тое, многія зь іх ужо забальзамаваныя. Іх трэба разбальзамаваць, рэанімаваць, запусьціць на поўны ход, і гэтыя людзі яшчэ б сказалі сваё слова. І ў дзяржаўных газэтах ёсьць людзі, якія трымаюць пяро няблага, але ў іх — межы і цэнзура. Дарэчы, цікавая рэч: мне сёньня пераслаў Павал Якубовіч ліст, які прыйшоў у «Советскую Белоруссию», і напісаў: «Дазваляю вам апублікаваць зварот Ступаковых».
— То бок «СБ» перанакіроўвае звароты грамадзян у «Народную Волю»? А якія ў вас адносіны зь Якубовічам? Вы ж некалі працавалі разам...
— Чыста чалавечыя — нармальныя адносіны. Я не лічу, што паміж намі нейкая варожасьць. Я ў кожным чалавеку цаню перш за ўсё прафэсіяналізм. І гэтага нельга адняць у Паўла Ізотавіча. А вось якую пазыцыю ён займае — гэта на ягоным сумленьні. Мы рэдка сустракаемся, але не пераходзім на другі бок вуліцы. Можам і чарку падняць. Я ня лезу ў ягоную кухню, ён не перашкаджае мне рабіць маю справу.
— На пачатку 90-х вы заснавалі «Народную газету», орган Вярхоўнага Савету, наклад якой быў 700 тысяч. Дарэчы, гэта была адзіная рэдакцыя, якая месьцілася тады ў Доме Ўраду! Вялікі калектыў быў. Цяпер «Народная Воля» ў даволі сьціплых умовах, і калектыў разы ў тры меншы. Але газэту робіце...
— Што ў нас не атрымалася да канца (я думаю, мы ўсё ж такі будзем вяртацца да гэтага) — ня спраўдзілася наша задума выдаваць штодзённую газэту, 5 разоў на тыдзень. Мы спрабавалі вярнуцца да гэтага праекту нават тады, калі газэта друкавалася ў Смаленску. Калі вярнуліся з эміграцыі, усё ж такі вырашылі, што кожны дзень складана, невядомы, няпэўны наш лёс, таму выходзім на васьмі палосах двойчы на тыдзень. Але спадзяюся, што ў наступным годзе мы парадуем чытачоў вяртаньнем да нашага першапачатковага праекту — газэта будзе выдавацца 5 разоў на тыдзень.
«Мы прыносім больш карысьці ўладам, чым усе дзяржаўныя газэты разам узятыя»
— Зараз — век гаджэтаў, інтэрнэту. На Захадзе газэты друкаваныя перастаюць выходзіць, застаюцца толькі ў інтэрнэце. Не пагражае гэта «Народнай Волі»? Не апасаецеся, што гэта напаткае хутка і Беларусь і незапатрабаванай стане друкаваная газэта?
— Не пагражае. Ніколі аналітыка — глыбокая, усебаковая, прафэсійная — ня зьнікне са старонак сур’ёзных газэт. У той жа час вы можаце ўявіць, каб грунтоўная аналітыка добра чыталася на сайтах? Гэта немагчыма. Там у аснове ляжыць блогерства, міні-публіцыстыка, але не разгорнутая, зь веданьнем справы аналітыка. Так, тэндэнцыя сыходу ў інтэрнэт ёсьць і на Захадзе, і ў Амэрыцы. Але застанецца столькі сапраўды прафэсійных газэт, наколькі ў іх будуць мець патрэбу чытачы.
Сёньня «Народная Воля» станоўча адрозьніваецца ад любой дзяржаўнай газэты, і не таму, што мы даем нэгатыўную інфармацыю, крытыкуем улады. А таму, што мы тым жа ўладам, той жа апазыцыі падказваем шмат якія рэчы. Сёньня наша газэта прыносіць больш карысьці нават для нашай апанэнцкай улады, чым усе дзяржаўныя газэты разам узятыя.
— Давайце пафантазіруем. Некалі наклад «Народнай газеты» быў 700 тысяч. Цяпер, нават пры ўсім адміністрацыйным рэсурсе і прымусовай падпісцы, наклад «СБ» значна меншы. Калі б у вас была магчымасьць выдаваць «Народную Волю» 700-тысячным накладам, мы б жылі ў іншай краіне?
— Я вазьму крыху шырэй. Сёньняшнія ўлады перад гісторыяй будуць некалі адказваць не за тое, што яны спазьніліся з рэформамі, што яны жывуць дагэтуль калгасамі, саўгасамі, калектыўнай уласнасьцю. Не. Перад гісторыяй яны некалі адкажуць за расчалавечваньне чалавека. Чаму цяпер тыраж у нас 26 тысяч, іншы раз 40 тысяч? Таму што за 20 гадоў адбылося запалохваньне людзей! Самае страшнае — што і ўлады ня хочуць, каб людзі станавіліся грамадзянамі. Няхай лепш застаюцца вінцікамі, болцікамі. І вось гэтае расчалавечваньне прывяло да таго, што з задавальненьнем бяруць газэту бясплатна, на вуліцы, але калі кажаш: ідзі на пошту, падпішыся — баяцца: а раптам возьмуць на заметку, занясуць у нейкі сьпіс?
У нас у прыёмнай больш наведнікаў, чым у прыёмнай адміністрацыі прэзыдэнта.
Дарогу ў рэдакцыю ведаюць тысячы людзей. У нас у прыёмнай больш наведнікаў, чым у прыёмнай адміністрацыі прэзыдэнта. Там яны атрымліваюць ад варот паварот, па горачцы спускаюцца да нас. Запытваюся: «Вы зьяўляецеся нашымі падпісчыкамі?» Адказваюць: «Не». — «А як даведаліся, што ёсьць „Народная Воля?“» — «Дык усе ж ведаюць!».
А калі вернецца нармальная сытуацыя ў краіне, калі людзі будуць адчуваць сябе вольнымі, свабоднымі грамадзянамі, яны ж ня пойдуць падпісвацца на «Советскую Белоруссию», яны падпішуцца на «Народную Волю». Нават паводле сацыялягічных апытаньняў, кожны экзэмпляр газэты праходзіць праз 7–10 чалавек. То бок як мінімум 300 тысяч чалавек нас чытае. Я сёньня з адным высокім дзяржаўным чыноўнікам сустракаўся, і ён пацьвердзіў: «Тваю газэту мы ўсе чытаем». Я кажу: «Дык, можа, я для адміністрацыі прэзыдэнта яе выдаю?».
«Мы былі ў сьпісе на зьнішчэньне»
— З СМІ, якія не даспадобы, у Беларусі распраўляюцца лёгка. Хацелі б расправіцца — даўно б прыхлопнулі: праз суды, праз тры папярэджаньні Мінінфарму закрылі б. Чаму вас дагэтуль церпяць? Вы патрэбны чыноўнікам?
— Каб расправіцца — трэба было б забіць галоўнага рэдактара і яго бліжэйшае атачэньне. Калі б забілі мяне, Калінкіна б выдавала газэту. Забілі б Калінкіну — Коктыш, Эйсмант выдавалі б. Улады спазьніліся. Так, мы былі ў сьпісе на зьнішчэньне — некаторыя з нас. Ня буду сёньня падрабязнасьці распавядаць. Але прайшоў час «эскадронаў сьмерці». Ён ня даў вынікаў. Нельга займацца сёньня, калі на двары ўжо не сярэднявечча, а ХХІ стагодзьдзе, такімі рэчамі.
Я вельмі задаволены, што нарэшце ўсе — і апазыцыя, і ўлада — зразумелі, што такая газэта патрэбна ўсім. Яна чысьцільшчык.
Працяг інтэрвію:
Ёсіф Сярэдзіч: «Народная Воля» ня моліцца ні на Лукашэнку, ні на яго крытыкаў
