Вялічкавічы. «Нас выгналі з раю»

Калі пільна прыгледзецца да мапы Беларусі, да таго фрагмэнту, дзе беларуска-польская мяжа праходзіць па Бугу, дык уважліваму позірку адкрыецца адна дзіўная акалічнасьць. З польскага боку ўздоўж ракі цягнуцца доўгія вёскі. Ну дзе ж яшчэ сяліцца чалавеку разумнаму, як не каля рэчкі? А вось калі прыгледзецца да супрацьлеглага, беларускага боку, дык адчуваньне такое, што людзі тут вады баяліся і сяліцца любілі выключна ў адкрытым полі ці глухім лесе.

Вялічкавічы, невялікая вёска ў тры вуліцы, прытулілася каля вялікага поля і дзякуючы сваім садам выглядае як аазіс у пустэльні. Вялічкавічы падзялілі лёс усіх прыбускіх вёсак. Яны ўсе былі па вайне адселеныя ад берага на некалькі кілямэтраў. Калі пачуеце даваенныя мэлёдыі, што разносяцца на ўсе Вялічкавічы, дык ідзіце проста ў той двор, дзе музыка. Гэта карэнны вялічкавец, былы мараход-кітабоец Валадымір Горась лекуе сваю настальгію па забранай радзіме. Хударлявы прыгожы сівы спадар у цяльняшцы.

— Радзіма ўсякая бывае. І мангольскія стэпы — таксама радзіма. Але гэта быў рай. Навошта было гнаць з такога раю народ? Палякаў жа ня гналі. І граніца ёсьць. У нас людзей за быдла лічыла гэтая ўлада.

— Сапраўды, два кілямэтры. А быццам у іншую краіну выселілі.

— Забралі радзіму. Як казаў паэт. «И вырос я в чужом краю, и вот седею на чужбине».

Суседка пана Горася, 85-гадовая Ганна Чыжова, жвавая гаваркая паляшучка, апісвае пакуты жыхароў Пабужжа бяз стогну, нават з гумарам.

— Радзіма ёсьць радзіма. Такое было наша жыцьцё. У 39-м годзе саветы напалі на палякаў. Зрабілі нам граніцу. Нас у 40-м годзе давай адсяляць. Давай усе будынкі ламаць. Каго куды. Паставілі хатку. Прыйшоў немец. І мы паехалі назад. Немец кажа — цурук на радзіму. Мы прыехалі зноў. Там давай ламаць, тут будаваць. Такое было наша жыцьцё.

Уяўляеце той вечны пераезд? Гэта не валізу сабраць. Гэта разабраць сьцены, печку, падмурак, страху і наноў усё скласьці.

— А потым дывытыся. Зноў сталі перасяляты нас туды-сюды. Ізноў тыя будынкі ламай. Кожную цаглінку. Кожную драўнінку. Вязі і будуй.

— А што цяпер ад яе засталося? Дзе была вуліца, ёсьць дарога?

— Засталіся паграбы. Але ўсё зарасло такім бур’янам. Раней там зямлю абраблялі. Кароў пасьвілі. А неяк з фэрмы пастухі паддалі, і каровы праз Буг у Польшчу. Пакуль павыкупляў старшыня назад тыя каровы, то… Не пускаюць цяпер кароў. А тае пары ўсё. Цяпер ужо туды ніхто. А то і сенакос там быў. Хадзілі. Па прапусках, вядома. А цяпер ужо ўсё.

Але як дзейнічала савецкая ўлада? Паслухаем Валадыміра Горася.

— Што яны рабілі, каб людзей адсяляць? Прыйшлі ў адзін цудоўны момант і сказалі: «Зьбірайцеся, дарагія, і выяжджайце»? Як гэта ўсё адбывалася?

— Аб’явілі людзям, што тут будзе граніца. І што адсюль трэба выбірацца. Вам месца за лесам. У полі. Стаўце там хаты. Ну, нашы мужыкі ня верылі спачатку. А потым пачулі, што ўжо едуць зьнекуль фурманкі з чужымі мужыкамі разьбіраць хаты. І сапраўды, нейкія фурманкі ехалі. Нашы пайшлі, перакрылі дарогу. І разьвярнулі тыя фурманкі назад. А пасьля тыя актывісты бачаць, што нашы людзі ня робяць таго, што ім кажуць, не разьбіраюць хаты. Яны тады прыехалі і сталі шкоду рабіць. Возьмуць шост, чарапіцу пасоваюць, яна ляціць і б’ецца. У каго саломай крытая хата, залезуць, прасла адаб’юць, і ўжо дзірка ў хаце. Будзе дождж ліцца. І такім чынам людзі бачаць, што бескарысна, трэба перабірацца. І сталі разьбіраць хаты. І будавацца на гэтым месцы. Але думалі, што гэта часова. Што нейкія перамены будуць. Некаторыя нават не рабілі добрага падмурку. Думалі, што назад паедзем празь нейкі час. Але атрымалася так, што тут навечна. Ужо больш за 60 гадоў. Усё рабілася са сьлязамі, з плачам, з крыкам, з горам. Думалі, што скончылася вайна, дык усе беды скончыліся. А аказалася яшчэ адна бяда.

— А вам гэтае месца не спадабалася?

— Ой, гэта ж голае поле было. Гэта ўсё нашы бацькі насадзілі, што цяпер расьце. Нічога тут не было. Так тужліва было глянуць на гэтае голае поле, што сэрца балела, душа плакала. Што з такога раю нас сюды прагналі. Але абжыліся, абсадзіліся садкамі, адбудаваліся. І жывем. І здаецца, што і тут нічога. Праўда?

Марыі Панасюк споўнілася 90 гадоў. Калі адсялялі вёску, ёй было 23. Яна ня можа ўзгадваць радзіму бязь сьлёз.

— Вы памятаеце тую вёску, што была на беразе Буга?

— Канечне. То была вёска неацанімая. А тут поле. Зімой віцер дзьме. А там зацішок. Бо Буг. А адсюль ліс. О, якая была прыгажосьць.

— Людзі не хацелі адтуль выяжджаць?

— Ой, і не гаварыце. Прыехалі падводы. Казалі, каб не крычалі. Бо над Бугам палякі чуюць. А людзі падалі.

— Усё роўна крычалі?

— Падалі. Крычалі. То была жахлівая справа.

Як гэта па-бальшавіцку! Біць і плакаць не даваць. Каб суседзі не пачулі. У размову ўключылася дачка старой Марыі.

— Калі жанчыны ідуць сена рыхтаваць, дык па пашпартах іх туды пускаюць. Ні з кім не размаўляць, нічога! А палякам свабода. Яны купаюцца, рыбу ловяць. У іх няма ніякай мяжы.

— І іх не адсялялі. А навошта нас адсяляты было? У іх сэрця не було. У тых камуністаў.

Валадымір Горась мае выразную нацыянальную сьвядомасьць. Ён — валынянін. Ягоныя вершы я чуў неаднойчы ад паспалітых жыхароў Заходняга Палесься. Прычым людзі памяталі радкі, але ня памяталі імя аўтара. Вершы Горася жывуць ужо сваім жыцьцём.


— Калі вы трапілі ізноў на тое месца, дзе была ваша вёска? Пасьля адсяленьня?

— Нас адсялілі, але паласы там яшчэ не было. Мы адсюль туды хадзілі. Там сады былі. Яблыкі рвалі, ігрушы. А потым нас пагранічнікі туды прапускалі. А потым як зрабілі калючы дрот, прааралі паласу, то ўжо толькі праз заставу. А гады чатыры назад мы вырашылі там паставіць крыж. На месцы царквы, якую немцы спалілі.

Пан Горась сьціпла абмінае маўчаньнем тое, што ініцыятар усталяваньня памятнага крыжа на месцы вялічкавіцкай царквы — ён сам. Дзякуючы ягоным намаганьням былыя вялічкаўцы могуць хоць раз на год, 27 верасьня, у прастольнае сьвята сабрацца на месцы, дзе некалі былі хаты. А сёньня — па-ранейшаму савецкая граніца. Бо пры нармальнай беларускай уладзе людзі маюць сяліцца там, дзе ім зручна. Каля ракі. Як гэта ў людзей здаўна вядзецца.