Iten
У індывідуальнай псыхалёгіі ёсьць паняцьце “неаплачанай ідэнтычнасьці”: індывід прымае вызначаную ідэнтычнасьць, абмінуўшы працэс дасьледаваньня сябе, зрабіўшы выбар не самастойна, а пад узьдзеяньнем вонкавых фактараў. Можна паспрабаваць ужыць гэтае паняцьце індывідуальнай псыхалёгіі ў дачыненьні да беларускага грамадзтва, на калектыўным узроўні, сьцьвярджаючы, што сучасная сытуацыя ў Беларусі — гэта шмат у чым сытуацыя “неаплачанай ідэнтычнасьці”. Мы ўсе сталі “беларусамі” ў 1991 годзе, але так і не зразумелі, што гэта значыць для ўсіх нас. А гэта, у сваю чаргу, замінае ўсім нам ператварыцца ў паўнавартасную супольнасьць.
На самой справе, мы не змагаліся за сваю незалежнасьць, яна нам дасталася практычна дарма, пасьля распаду СССР у 1991 годзе. Грамадзтва калі што і ацаніла з падзей тых гадоў, дык гэта “фармальны” бок таго, што адбылося — атрыманьне незалежнасьці, а ўсё астатняе пакуль што не асэнсавана належным чынам. Шматлікія эпізоды нашай сучаснай гісторыі зьвязаныя якраз з адсутнасьцю досьведу разважаньня, перш за ўсё на калектыўным узроўні. Напрыклад, кароткі пэрыяд свабоды ў 1991—1994 гадах быў пэрыядам эмоцый, а не асэнсаваньня, а таму мы гэтай свабоды і пазбавіліся. Сёньняшні палітычны рэжым завуць аўтарытарным, дыктатарскім, але на самой справе на яго варта зірнуць крыху інакш: гэты рэжым дадзены нам для таго, каб грамадзтва зразумела нарэшце, у чым палягае каштоўнасьць палітычнай і іншай свабоды. Праблемы стаўленьня ўлады і грамадзтва сёньня — гэтае высьвятленьне таго, што ёсьць свабода (хоць само гэтае слова зараз рэдка гучыць у выглядзе лёзунгу, ад яго ўсё “стаміліся”).
Аналягічны лёс спасьціг і наш нацыянальны праект: ён не атрымаўся менавіта таму, што ён ня быў асэнсаваны ў належнай меры на стадыі праектаваньня. Апытаньні паказваюць, што беларусы адчуваюць сваю прыналежнасьць да нацыі як “мэханічную салідарнасьць”: жывуць у адной краіне, на адной тэрыторыі. І хоць цяпер нацыянальныя праекты памнажаюцца (хтосьці кажа пра дзяржаўны нацыяналізм, хтосьці пра этнічны, хтосьці пра лібэральны), іх аб'ядноўвае адна агульная ўласьцівасьць: у гэтых праектах занадта мала прысутнічае рацыянальнае асэнсаваньне сытуацыі, альбо гэтае асэнсаваньне толькі выглядае рацыянальным. “Нацыя” шмат для каго зараз — гэта адна суцэльная тайна, мы ў яе “верым”, а таму ніяк ня можам яе стварыць. Але тайна нацыі палягае ня ў ёй самой, а ў тых сэнсах, якія мы ўкладаем у паняцьце нацыі, а тут няма адмысловай “тайны”, таму што гэтыя сэнсы могуць быць рацыянальнымі. Каштоўнасьць мае ня нацыя, а тыя, хто ў яе ўваходзіць, беларусы, са сваімі правамі і вартасьцю. У Беларусі, прабачце за такое абагульненьне, вельмі імкнуцца тое, што можна рацыяналізаваць, ператвараць у “тайну”, і наадварот.
Заняпад беларускай культуры таксама зьвязаны з нашым нежаданьнем думаць. Мы часта баімся прадставіць сваю нацыянальную культуру слабой, а таму знаходзім у ёй “моцныя” бакі: герояў і факты, якія дазваляюць нам выглядаць ня горш, чым іншым. Або “ўзнаўляем” традыцыі, спрабуючы ў сучасных умовах паводзіць сябе так, як паводзілі сябе людзі шмат гадоў назад. Аднак такія стратэгіі перашкаджаюць нам зірнуць на сытуацыю рэалістычна: пазьбягаючы аналізу слабых бакоў нашай культуры, мы ня можам яе ўзнаўляць, мы проста ад яе адмаўляемся, саромеемся нашай недасканаласьці альбо канчаткова ператвараем у нешта нерухомае, мёртвае. Неабходна зьмяніць стратэгіі. Мы павінны ганарыцца не сваёй гісторыяй і культурай, а тым, што мы нарэшце ў іх разабраліся, настолькі, наколькі гэта магчыма, пазналі сваю сілу і сваю слабасьць. Працэс такога аналізу практычна бясконцы, а таму і нацыянальная культура мае шанец выжыць.
Стан “неаплачанай ідэнтычнасьці” можа працягвацца доўга, але ён павінны зьмяніцца на стан “дасягнутай ідэнтычнасьці”, пры якім наша грамадзтва “знойдзе сябе” і перастане выглядаць нежывым. А гэта залежыць ад самога грамадзтва, ад яго інтэлектуальнай эліты, ад улады. Мы ўсё павінны прызнаць каштоўнасьць рацыянальнасьці, асэнсаваньня, якія выходзяць за рамкі нашых індывідуальных паводзін на вышэйшы, калектыўны ўзровень.
У індывідуальнай псыхалёгіі ёсьць паняцьце “неаплачанай ідэнтычнасьці”: індывід прымае вызначаную ідэнтычнасьць, абмінуўшы працэс дасьледаваньня сябе, зрабіўшы выбар не самастойна, а пад узьдзеяньнем вонкавых фактараў. Можна паспрабаваць ужыць гэтае паняцьце індывідуальнай псыхалёгіі ў дачыненьні да беларускага грамадзтва, на калектыўным узроўні, сьцьвярджаючы, што сучасная сытуацыя ў Беларусі — гэта шмат у чым сытуацыя “неаплачанай ідэнтычнасьці”. Мы ўсе сталі “беларусамі” ў 1991 годзе, але так і не зразумелі, што гэта значыць для ўсіх нас. А гэта, у сваю чаргу, замінае ўсім нам ператварыцца ў паўнавартасную супольнасьць.
гэты рэжым дадзены нам для таго, каб грамадзтва зразумела нарэшце, у чым палягае каштоўнасьць палітычнай і іншай свабоды ...
На самой справе, мы не змагаліся за сваю незалежнасьць, яна нам дасталася практычна дарма, пасьля распаду СССР у 1991 годзе. Грамадзтва калі што і ацаніла з падзей тых гадоў, дык гэта “фармальны” бок таго, што адбылося — атрыманьне незалежнасьці, а ўсё астатняе пакуль што не асэнсавана належным чынам. Шматлікія эпізоды нашай сучаснай гісторыі зьвязаныя якраз з адсутнасьцю досьведу разважаньня, перш за ўсё на калектыўным узроўні. Напрыклад, кароткі пэрыяд свабоды ў 1991—1994 гадах быў пэрыядам эмоцый, а не асэнсаваньня, а таму мы гэтай свабоды і пазбавіліся. Сёньняшні палітычны рэжым завуць аўтарытарным, дыктатарскім, але на самой справе на яго варта зірнуць крыху інакш: гэты рэжым дадзены нам для таго, каб грамадзтва зразумела нарэшце, у чым палягае каштоўнасьць палітычнай і іншай свабоды. Праблемы стаўленьня ўлады і грамадзтва сёньня — гэтае высьвятленьне таго, што ёсьць свабода (хоць само гэтае слова зараз рэдка гучыць у выглядзе лёзунгу, ад яго ўсё “стаміліся”).
Аналягічны лёс спасьціг і наш нацыянальны праект: ён не атрымаўся менавіта таму, што ён ня быў асэнсаваны ў належнай меры на стадыі праектаваньня. Апытаньні паказваюць, што беларусы адчуваюць сваю прыналежнасьць да нацыі як “мэханічную салідарнасьць”: жывуць у адной краіне, на адной тэрыторыі. І хоць цяпер нацыянальныя праекты памнажаюцца (хтосьці кажа пра дзяржаўны нацыяналізм, хтосьці пра этнічны, хтосьці пра лібэральны), іх аб'ядноўвае адна агульная ўласьцівасьць: у гэтых праектах занадта мала прысутнічае рацыянальнае асэнсаваньне сытуацыі, альбо гэтае асэнсаваньне толькі выглядае рацыянальным. “Нацыя” шмат для каго зараз — гэта адна суцэльная тайна, мы ў яе “верым”, а таму ніяк ня можам яе стварыць. Але тайна нацыі палягае ня ў ёй самой, а ў тых сэнсах, якія мы ўкладаем у паняцьце нацыі, а тут няма адмысловай “тайны”, таму што гэтыя сэнсы могуць быць рацыянальнымі. Каштоўнасьць мае ня нацыя, а тыя, хто ў яе ўваходзіць, беларусы, са сваімі правамі і вартасьцю. У Беларусі, прабачце за такое абагульненьне, вельмі імкнуцца тое, што можна рацыяналізаваць, ператвараць у “тайну”, і наадварот.
Заняпад беларускай культуры таксама зьвязаны з нашым нежаданьнем думаць. Мы часта баімся прадставіць сваю нацыянальную культуру слабой, а таму знаходзім у ёй “моцныя” бакі: герояў і факты, якія дазваляюць нам выглядаць ня горш, чым іншым. Або “ўзнаўляем” традыцыі, спрабуючы ў сучасных умовах паводзіць сябе так, як паводзілі сябе людзі шмат гадоў назад. Аднак такія стратэгіі перашкаджаюць нам зірнуць на сытуацыю рэалістычна: пазьбягаючы аналізу слабых бакоў нашай культуры, мы ня можам яе ўзнаўляць, мы проста ад яе адмаўляемся, саромеемся нашай недасканаласьці альбо канчаткова ператвараем у нешта нерухомае, мёртвае. Неабходна зьмяніць стратэгіі. Мы павінны ганарыцца не сваёй гісторыяй і культурай, а тым, што мы нарэшце ў іх разабраліся, настолькі, наколькі гэта магчыма, пазналі сваю сілу і сваю слабасьць. Працэс такога аналізу практычна бясконцы, а таму і нацыянальная культура мае шанец выжыць.
Стан “неаплачанай ідэнтычнасьці” можа працягвацца доўга, але ён павінны зьмяніцца на стан “дасягнутай ідэнтычнасьці”, пры якім наша грамадзтва “знойдзе сябе” і перастане выглядаць нежывым. А гэта залежыць ад самога грамадзтва, ад яго інтэлектуальнай эліты, ад улады. Мы ўсё павінны прызнаць каштоўнасьць рацыянальнасьці, асэнсаваньня, якія выходзяць за рамкі нашых індывідуальных паводзін на вышэйшы, калектыўны ўзровень.
