ЛІТПРАЦЭС
ВАЛЯНЦІН АКУДОВІЧ: “Я ВЫДАМ КНІГУ “ДЫЯЛЁГІ З АКУДОВІЧАМ”
Валянціна Аксак: “Калі ў Літве выходзіць ваша кніжка “Код адсутнасьці” па-літоўску, то ў гэтым няма нічога дзіўнага. А вось тое, што амаль адначасова тамсама выйшла гэтая кніжка ў перакладзе і на расейскую мову, цікава. Як так сталася, спадар Акудовіч?”
Валянцін Акудовіч: “На нейкім “круглым стале” ў Літве, дзе прысутнічалі і чальцы ўраду гэтай краіны, праваабаронца Людміла Гразнова згадала пра маю кнігу “Код адсутнасьці” і сказала што, маўляў, добра было б яе выдаць па-расейску. Напэўна, яна мела на ўвазе, выдаць для тых беларусаў, якія не чытаюць па-беларуску. Неяк так сталася, што на гэтую рэпліку там зьвярнулі ўвагу і неўзабаве мне патэлефанавалі з МЗС Літвы і папрасілі даслаць кніжку на рэцэнзію. Рэцэнзэнтамі былі вельмі сур’ёзныя асобы з акадэмічных колаў Літвы, і іх водгук быў надзвычай станоўчы. Літаральна днямі я быў у Вільні на запісе перадачы “Форум” для Белсату, дзе галёрку складаюць студэнты ЭГУ. І мяне вельмі ўразіла, што цэлая гурма іх падышла да мяне ўжо з кніжкай “Код отсутствия”, з тым якраз расейскамоўным варыянтам, што выйшаў у Літве, па аўтографы. Дарэчы, усе яны размаўлялі па-беларуску”.
Аксак: “Кніжка “Код адсутнасьці” мае падзагаловак “Асновы беларускай мэнтальнасьці”. І здаецца, яна адрасавана тым, хто, згодна з вашымі ж словамі ў адным з інтэрвію, настолькі заангажаваныя ва ўсё беларускае, што ні пра што на сьвеце больш ня могуць ні думаць, ні гаварыць, ні чытаць. А чым жа “Асновы беларускай мэнтальнасьці” зацікавілі нашых суседзяў-літоўцаў?”
Акудовіч: “Наш супольны гістарычны шлях зь Літвой вельмі і вельмі доўгі. Неяк я падлічыў, што мы ў розных краінах жылі мо ўсяго сорак гадоў з усёй сваёй вялізнай гісторыі. А так, калі абмінуць не летапісныя часы, дык у ВКЛ разам жылі, потым разам у Рэчы Паспалітай, потым – у Расейскай імпэрыі і Савецкім Саюзе. І ў той жа самы час мы былі розныя. І вось, магчыма, літоўцы хочуць прачытаць у гэтай кніжцы, як так атрымалася, што, жывучы разам, мы былі розныя”.
Аксак: “У вашай кніжцы ў гістарычным аспэкце закранаецца пытаньне мовы, якая была дзяржаўнай у нашай агульнай зь літоўцамі – і ня толькі літоўцамі – дзяржаве, ВКЛ. Мова гэтая была старабеларуская, мова дакумэнтаў, мова дзяржаўнага жыцьця. Гэта той пункт, на які вельмі балюча рэагуюць нашы суседзі-літоўцы. Ці адчулі вы і ў часе працы над выданьнем гэтай кніжкі па-літоўску, і пад час сустрэчаў, калі яна выйшла, што гэты пункт неяк насьцярожыў выдаўцоў і чытачоў, асабліва ў зьвязку з тым, што сёлета там сьвяткуецца тысячагодзьдзе Літвы?”
Акудовіч: “Не адчуў, хаця я разумею, што там ня толькі гэты пункт, там вельмі шмат што пярэчыць той афіцыйнай ідэалягеме, якая сфармулявана ў Літве адносна нашай агульнай гістарычнай спадчыны. Я думаю, што яны пераступілі праз гэтую супярэчлівасьць таму, што і ў іх адбываюцца працэсы трансфармацыі ці разьняволеньня стасоўна той схемы, на якой яны пабудавалі сваё бачаньне гістарычнага мінулага. І яшчэ адзін момант, напэўна, зьмікшаваў гэтую апазыцыю. Рэч у тым, што і для беларусаў мая кніга – гэта кніга, якая разбурае шмат якія міты і стэрэатыпы, якія склаліся ў нас, асабліва ў фармаце адраджэнскай ідэалёгіі. І таму ў кантэксьце агульнага свавольства аўтара адносна і сваіх, і чужых гэта не выглядае вельмі радыкальна”.
Аксак: “Код адсутнасьці” па-літоўску – гэта які ўжо па ліку пераклад на іншую мову гэтай кнігі пасьля выхаду яе ў 2007 годзе па-беларуску?”
Акудовіч: “Гэта – другі пераклад, хаця ёсьць яшчэ зацікаўленасьць. І ўвогуле – у мяне сьціплы набытак замежных кніг, толькі тры на сёньня. Першая была па-польску – “Дыялёгі з Богам”, ну і вось цяпер гэтыя два пераклады “Коду адсутнасьці”. Дарэчы, усе тры выйшлі ў адзін год – рэдкая, як для сёньняшняй беларускай літаратурнай сытуацыі зьява”.
Аксак: “А якую новую кнігу Валянціна Акудовіча хутка будзем чытаць тут, у Беларусі?”
Акудовіч: “Магчыма, сёлета выйдзе мая кніга са сьмешнай назвай “Дыялёгі з Акудовічам”. Гэта досыць грунтоўная кніжка, у якой я сабраў і скампанаваў шматлікія гутаркі, дыскусіі, палемікі, якія друкаваліся ў папяровых выданьнях, гучалі на радыё. Там сабрана ўсё тое, што не патрапляла ў ранейшыя мае кнігі. Галоўная ідэя кнігі ў тым, што гэта ня проста інтэрвію-гаворкі, а канцэптуальная выбарка зь іх. Зь некаторых інтэрвію – адзін сказ, зь вялікіх дыскусій – фраза-дзьве-тры, якія для мяне па сёньня застаюцца істотнымі. І ўсё гэта я ўкампанаваў у кніжку, паспрабаваў зрабіць яе цэласнай і паказаць сваю творчасьць у тых праявах, якія раней не паказваў”.
АЎТАР І ТВОР
АНАТОЛЬ ІВАШЧАНКА: “АД САМОТЫ І ДА СВАБОДЫ – УЗДЫХ”
Міхась Скобла: “Анатоль, дык чаго ўсё ж больш у творчасьці Разанава – мэдытацыі ці рацыі?”
Анатоль Івашчанка: “Калі казаць пра колькасны складнік, то, як гэта ні парадаксальна, рацыі выяўляецца больш, бо пад рацыяй я разумею найперш такія экспэрымэнтальныя формы Разанава, як вэрсэты і вершаказы. А іх папросту колькасна больш за пункціры, ці, дакладней, не колькасна, а паводле аб’ёму. Але даволі ўмоўна ў гэтым сэнсе нешта дзяліць. Бо хапае мэдытаўнасьці і ў вершаказах – гэта такі сынкрэтычны жанр. Канешне, у вэрсэтах рацыяналістычнага пачатку куды больш, чым у пункцірах і квантэмах, таму колькасна больш усё ж рацыі, у маім разуменьні, прынамсі”.
Скобла: “Мінулай восеньню мне давялося браць удзел у прэзэнтацыі кнігі Алеся Разанава ў перакладзе на літоўскую мову. Дзея адбывалася ў Вільні, у літоўскім Саюзе пісьменьнікаў. І там я ўбачыў, што Разанаў зразумелы ды цікавы ня толькі нам, беларусам, але і літоўцам. І мне падумалася, што гэта, магчыма, адзіны беларускі паэт, чыя творчасьць можа быць трансфармаваная ў іншую моўную матэрыю зь мінімальнымі стратамі. А што на гэты конт думае дасьледчык-разаназнаўца?”
Івашчанка: “Дзякуй за незаслужаны камплімэнт. Па-першае, ня будучы спэцыялістам у балтыйскіх мовах, цяжка тут пра штосьці канкрэтнае казаць. Але, сапраўды, ёсьць такі фэномэн, і пра яго сам Алесь Сцяпанавіч казаў. Калі ён чытае для замежнікаў, скажам, для немцаў, свае паэмы з канцэптуальнага цыклю, да прыкладу, “Гліна, камень, жалеза”, то, паводле яго словаў, гэтыя творы знаходзяць у той аўдыторыі вялікі водгук, можа, нават большы, чым тут, на радзіме. Гэтую зьяву можна было б паспрабаваць патлумачыць тым, што Разанаў у вялікай колькасьці сваіх тэкстаў, асабліва ў вершаказах, спрабуе суадгукаць (ягонае слова) нейкія старажытныя глыбінныя карані і выкарыстоўвае дзясяткі моваў у межах толькі аднаго тэксту”.
Скобла: “Ён як бы намацвае нейкую пра-мову…”
Івашчанка: “Менавіта. Ён сам пра гэта гаворыць у сваіх “Зномах”. Гэта можна назваць нейкім пошукам генэтычнага коду мовы, але пра тое ўжо багата сказана ня намі, а людзьмі больш дасьведчанымі. Хоць гэты момант таксама ў маёй кнізе канстатуецца”.
Скобла: “Вы самі пішаце вершы, і два гады таму ў бібліятэчцы часопіса “Дзеяслоў” выйшаў ваш першы зборнік “Вершнік”. А ці не баіцеся вы трапіць у магутнае сілавое поле Разанава, у якім вам будзе складана застацца самім сабой?”
Івашчанка: “Ужо позна баяцца, бо, мабыць, у гэтае поле я трапіў даўно. Адзінае, што магу ў сваё апраўданьне сказаць: калі некаторыя мае вершы сапраўды падобныя на вершы Алеся Разанава, то падабенства гэтае ўзьнікла не наўмысна. Шчыра прызнаюся: напісаўшы верш, нейкі, умоўна кажучы, вэрсэт, пасля ўжо я знаходзіў нешта падобнае ў Разанава. Канешне, спрабую ўсімі сіламі не паўтараць шаноўнага клясыка і ствараць штосьці адметнае, бо паўтор – гэта ня наш мэтад”.
Скобла: “У прадмоўцы да зборніка “Вершнік” гаварылася, што аўтар яшчэ знаходзіцца ў пошуку сапраўднага імя для сябе і сваіх вершаў. То ці закончыўся пошук, ці знайшлося тое, што шукалася?”
Івашчанка: “Калі б пошук закончыўся, то далейшае пісаньне страціла б сэнс. Наогул, калі спытаць у паэта, які верш у яго найбольш улюбёны сярод сваіх, то ён заўжды адкажа – той, які яшчэ не напісаўся. Гэта вядомая рэч. Я думаю, што ўсё ж ня колькасныя адносіны вызначаюць паэзію, а якасныя. Гэта выдатна ілюструе і Алесь Разанаў, які апошнім часам вельмі мала друкуецца. Ён адмыслова не паўтараецца, хаця мог бы працаваць у тым жа рэчышчы і, я ўпэўнены, яшчэ дзясятак кніг напісаць, але штосьці не дазваляе яму рухацца па тых жа рэйках. Значыць, тут усё ўжо выказана, трэба ісьці глыбей і далей”.
Скобла: “У вашым зборніку ёсьць цэлы разьдзел з назвай “Расейскамоўнае”. Праўда, у тым разьдзеле толькі адзін верш, а ў тым вершы толькі чатыры радкі. Ці практыкуецеся вы і надалей у іншамоўнай творчасьці?”
Івашчанка: “Не. Пасьля таго вершу, здаецца, па-расейску нічога не напісаў. Верш той датаваны 1999 годам. Наогул, мяне за гэты разьдзельчык папікалі, папракалі, маўляў, навошта? А мне чамусьці тады так захацелася. Быў і такі, як гавораць, грэх”.
Скобла: “А чаму грэх? Чаму паэт павінен быць верным адной мове?”
Івашчанка: “Мабыць, не павінен. Гэта ўжо, хучэй, нейкае прынцыповае рашэньне. Ня пішацца мне больш па-расейску. Вядома, гэта аніякі ня грэх. І, дарэчы, Разанаў, і заваяваў пэўную частку нямецкай прасторы, пачаўшы ствараць па-нямецку, і зьдзівіў саміх немцаў тым, што ён змог сказаць штосьці адметнае, штосьці такое, чаго нават у такой разгалінаванай паэтыцы, як паэтыка нямецкая, раней не было”.
АНАТОЛЬ ІВАШЧАНКА. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
Спын
Каля усходніх могілак сталіцы
штоночы валтузьня і шмат машын.
Тут спын аўтобусаў з маскоўскае шашы
(няведама, як пад такое сьпіцца
тым, хто займеў тут свой заслужаны спачын).
Баулы, скрыні, кайстры і валізы,
чачэны, туарэгі, п’яны сьмех...
Ці скажуць вам пра штосьці там, унізе,
імёны, што прысыпаў надмагільны сьнег?..
Сівы туман плыве сабе зь нізіны,
як той казаў, і быццам бачу я:
вось паўстае з астылых дамавінаў
былая сакаліная сям’я.
Усе ў выдатных чорных гарнітурах,
з мэтафізычным сумам у вачох
глядзяць на тых закладнікаў шоп-тураў,
што выгружаюць кілі кілек і панчох.
Вось Караткевіч на сваім пагосьце
пацягвае бясконцы “Беламор”,
чакаючы кагось на госьці, –
адзін зь нямногіх, хто напраўду не памёр.
Ля агароджы Быкаў і Мулявін
гамоняць, пазіраючы на ўсход,
дзе каралеўны ходніку гуляюць,
шукаючы на задніцу прыгод.
А па начной шашы ляціць таксоўка,
падвозячы сталічных жыхароў.
На хвілю тармазіць ля стомэтроўкі.
І пазірае з-за стырна сівы Харон...
Непадалёк ад могілак усходніх
зьдзяйсьняюць самадайкі аўтаспын,
а побач несупынны хэлоўін
запальвае нябачныя паходні
для тых, хто выйшаў зь цесных дамавін...
Дзеткам
(па выпісцы з інфэкцыйнае лякарні)
Вашыя вочы чысьцяць мне аўру.
Ведайце, ўсе мы крышку кентаўры.
Дзяўчо маё голаў хавае, бы стравус,
як бачыць у белым людзей. Мой тэзаўрус
пашырыўся значна мэдычнаю лексыкай.
Нехта прывёз пацыента на “Лексусе”.
Ніхто – ні багаты, ні бедны – ад вірусаў
не застрахаваны. Хады ўсе запісаны.
Ня знойдзеш канцоў, але трэба пакаяцца.
Тут пашкрабеш – за сьцяной адгукаюцца.
Сінтэз малітвы і мэдытацыі –
шлях прымірэньня emocio з racio.
* * *
Р. Б.
Мая малітва –
заўсёды бітва
між Зьверам, Богам і сабой.
Той пераможа,
хто збочыць зможа, –
сядзець і назіраць двубой.
Брату
П. С.
Без аховы
ісьці да мовы
паўз шолах спаленых кніг...
Да зьнямогі
чакаць перамогі
пад пільным паглядам сьвятых...
Ад самоты
і да свабоды –
уздых!..
ад тыгра да малпы
пракладаю свой шлях
па снах
патанаю ў абдоймах неба
па птушыных брыду сьлядах
па нязьедзеных крышках хлеба
пракладаю свой шлях
па днях
расьпісаных празрыстымі фарбамі
бачу дрэвы ў дарожных слупах
спапялёныя стрэчнымі фарамі
пракладаю свой шлях
па касьцях
улагоджваю срэбнага зьвера
у гаршках на сьвятарных пнях
стыне прысак змарнелае веры
пракладаю свой шлях праз пяскі
без кампасу ды зорнае мапы
нацянькі да чаканай ракі
па трыядах – ад тыгра да малпы
КРЫТЫКА
ЭПАС ПЕРАМЫТНІКАЎ-РАКАЎЧУКОЎ
Сяргей Пясецкі. Каханак Вялiкай Мядзведзiцы: Раман / прадмова Мельхіёра Ваньковіча; пераклад з польск. Фэлікса Янушкевіча. – Менск: Выдавец В. Хурсік, 2009. – 352 стар.
Дзіўны лёс наканаваны некаторым творам, напісаным ня нашай моваю, але якія цяпер слушна лічацца самымі яскравымі нацыянальнымі эпапеямі. ХVI стагодзьдзе – лацінамоўная «Песьня пра зубра» Міколы Гусоўскага. ХІХ стагодзьдзе – «Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча. ХХ стагодзьдзе – «Каханак Вялікай Мядзьведзіцы» Сяргея Пясецкага.
Так, цяпер беларускі чытач мае мажлівасьць чытаць (не, зачытвацца!) раманам Сяргея Пясецкага «Каханак Вялікай Мядзьведзіцы» (1935).
«Гэта была мая першая дарога. Нас iшло дванаццаць. Я i яшчэ дзевяць перамытнiкаў; вёў групу «машынiст» Юзiк Трафiда, бывалы, дасьведчаны праваднiк; тавар пiльнаваў жыд – Лёва Цылiндар... Патанаючы ў змроку, сядзелi мы ў доўгiм, вузкiм i вiльготным канале, якi праходзiў пад стромiстым насыпам. Угары бегла дарога, што вяла з Ракава на паўднёвы ўсход да гранiцы. Ззаду мiгцелi агеньчыкi Паморшчыны. Наперадзе была гранiца».
Акрэсьленая ў рамане геаграфія месца падзей – нашая, беларуская. Найрэальная. «Чытаў гэтую кнiжку са штабной картай у руках», – адзначыць у прадмове да першавыданьня слынны польскі літаратар Мэльхіёр Ваньковіч. Галоўныя падзеі адбываюцца ў Ракаве, у Вільні ды Менску, ракаўскім навакольлі і шырэй: прыгадваюцца Барсукі, Волма, Гарані, Дулічы, Душкава, Затычына, Івянец, Камень, Койданава, Краснае, Курдуны, Кучкуны, Ляхі, Новы Двор, Паморшчына, Пятроўшчына, Рубяжэвiчы, Стоўбцы…– бясконцы шэраг назваў, зьнітаваных лясамі, падлескамі, пералескамі, якія зялёнымі каралямі ня толькі ўпрыгожваюць наш край блакітных азёраў, але, як жыцьцядайныя артэрыі, яднаюць нашыя вёскі і мястэчкі ў адзіную краіну. Перарэзаную жывасілам бальшавікамі паводле рыскага падзелу. На што адгукнуўся сваім часам Якуб Колас :
«Нас падзялілі… Хто? – Чужаніцы,
Цёмных дарог махляры.
К чорту іх межы! К д’яблу граніцы!
Нашы тут гоні, бары!
І ў чым нашая віна, што ані рамана «Каханак Вялікай Мядзьведзіцы», ані гэтых радкоў песьняра ня ведала не адно пакаленьне айчынных чытачоў.
«Каханак Вялікай Мядзьведзіцы» – раман пра тых, хто паслаў да д’ябла штучна прыдуманыя чужаніцамі межы-граніцы і жыў вольным жыцьцём там, дзе спрадвеку жылі продкі, якіх каторае стагодзьдзе змушалі жыць паднявольна. «Хацеў ведаць, куды едзем?.. – перапытвае супрацоўніка койданаўскага пагранатрада Сашка Вэблін, сымпатычны кароль граніцы, намаляваны аўтарам у лепшых традыцыях джэк-лёнданаўскіх герояў. – Дык вось – едзем за гранiцу... А хочаш ведаць, хто мы? Мы вясёлыя хлопцы. З тых, хто “гранiцу не купляюць” i такiм сексотам, як ты, у лапу не даюць!..»
На першы погляд, раман напісаны на польскай мове, але гэта мова мясцовых людзей, на якой у Цэнтральнай Польшчы не гавораць. Твор перасыпаны прыказкамі-прымаўкамі, якія з аднолькавым посьпехам бытавалі і пад Ракавам, і пад Кракавам: «Не для пса кілбаса»; «зух – на аднаго ўдвух! А супраць зуха – здохлая муха». Ня раз і ня два на старонках рамана сустракаюцца зусім нечаканыя параўнаньні, народжаныя «беларускай рэальнасьцю»:
“Бачыш, які аўтаматычны карабін, – вымавіў Грабар. – Гэта ж вілы! – Уласна... Беларускі аўтаматычны карабін, адразу 5 дзюрак робіць! – Ну, а як выглядае беларуская гармата? – Сякера, – кажа Грабар. – Дай у лоб, конь не вытрымае!”
Ужо з гэтага дыялёгу бачна, якой дынамічнай мовай, жывымі вобразамі поўніцца твор пра тых, хто ад біблейных часоў («праўду кажу вам, што мытнікі і распусьніцы паперад вас ідуць у Царства Божае») займаўся нелегальным правозам тавару.
Таму і перакладаць раман мастаку Фэліксу Янушкевічу было ў асалоду. Мастаку, які маладзёнам абышоў з мальбэртам усе гэтыя мясьціны, занатаўваючы ў фарбах нашыя непаўторныя краявіды. З разгорнутай анатацыі да рамана можна даведацца, што пераклад паўстаў яшчэ 25 гадоў таму. І паўстаў дзякуючы захаванаму на Беларусі асобніку першага выданьня (Варшава, 1937), калі аўтар (дарэчы будзе сказаць – родам зь Ляхавічаў) адбываў 15-гадовы тэрмін зняволеньня ў польскай турме. Кніга зь пячаткай «Kolejowe przysposobienie wojskowe. Zarząd Okręgu Wilno» знаходзілася ў Дрысьвятах ў сьв. памяці Марылі і Яна Шукялёў. Яны падаравалі рарытэт студэнту Ф. Янушкевічу, які прыяжджаў з эцюднікам на Браслаўшчыну ў 1970-я гады.
Мы павінны памятаць і разумець: каб у нас ужо тады, на зломе 1918-1920–х гадоў утрымалася Беларуская Народная Рэспубліка «ў сваіх этнаграфічных межах» (В. Ластоўскі), – хіба б хадзіў таленавіты юнак Пясецкі лясамі, каб зарабляць на жыцьцё перамытніцтвам? Хіба займаліся б гэтым патаемна мае землякі-ракаўчукі?
«Каханак Вялікай Мядзьведзіцы» перакладаўся і выдаваўся (неаднаразова) на ангельскай, галяндзкай, дацкай, гішпанскай, італьянскай, нарвэскай, нямецкай, францускай, эстонскай мовах. Па ім здымаліся тэлесэрыялы. Праўдзіва, пераклад на гэтулькі эўрапейскіх (і ня толькі эўрапейскіх) моваў ярка засьведчыў, што раман напісаны ў рэчышчы найлепшых дасягненьняў усясьветнай літаратуры.
Седзячы днямі на адной літаратурнай прэзэнтацыі, якая адбывалася ў сьценах украінскай амбасады, мой сусед, якому я даў пагартаць асобнік «Каханка Вялікай Мядзьведзіцы», паэт Уладзімер Някляеў, парушыў ўважлівую цішыню залі воклічным, колькі разоў паўтораным: «Гэтага ня можа быць!». Калі перапытаў, што гэтак закранула стрыманага па характары паэта за жывое, ён паказаў на дату ў канцы кнігі: “14 кастрычніка 1935 г. – 29 лiстапада 1935 г. Сьвяты Крыж, астрог”.
– Каб такі раман напісаць за 40 дзён? Гэтага проста ня можа быць? – Бо ты не пісаў у турэмных варунках…
Чытаючы Пясецкага, мы зноўку вяртаемся ў думках да клясычнага: «Нас падзялілі. Хто? – Чужаніцы…» Праўда не павінна быць прыдумана, яна павінна быць па-мастацку занатаваная і прапанаванаяя чытачу. Праўда служыць гістарычнай памяці. На гэта і скіраваны будучы выдавецкі праект «Сяргей Пясецкі і Беларусь». Ён прадугледжвае выданьне амаль усіх зьбеларушаных твораў пісьменьніка («Роўныя начным багам», «Пяты этап», «Запіскі афіцэра Чырвонай арміі», «Жыцьцё раззброенага чалавека», «Бабілёнская вежа»).
Як сказала мне ў прыватнай гутарцы ўнучка пісьменьніка Эва Тамашэвіч, перадаючы аўтарскія правы на выданьне па-беларуску “Каханка Вялікай Мядзьведзіцы”, яна лічыць свайго дзеда, Сяргея Пясецкага, цалкам беларускім пісьменьнікам. Што ж, мае рацыю.
