د لاسرسۍ وړ لېنکونه

تازه خبر
چهارشنبه ۱۶ لړم ۱۴۰۳ کابل ۰۲:۰۶

ځانګړی راپور

Sorry! No content for ۱۳ تله. See content from before

چهارشنبه ۱۱ تله ۱۴۰۳

له ارشيفه د کابل پر یوه دېوال د عدم تشدد فلسفې د بنسټګر مهاتما ګاندي رسم شوی انځور.
له ارشيفه د کابل پر یوه دېوال د عدم تشدد فلسفې د بنسټګر مهاتما ګاندي رسم شوی انځور.

په افغانستان او پاکستان کې له تېر یوه کال راهیسې زرګونه امنیتي پېښې شوي او سلګونه تنه په‌کې مړه او ټپيان شوي دي.

دا څه موده وړاندې پر ډیورند کرښه د افغانستان او پاکستان د پوله‌ساتو سرتېرو د ډزو تبادله وشوه.

د ټوپک، توغندیو او چاودنو له غږونه سره د ډیورند کرښې دواړو خواوو ته د نژدې ټولو پرتو ولسونو غوږونه اشنا دي.

د جنوبي اسیا همدغه دوه هېوادونه، افغانستان او پاکستان له تېرو څو لسیزو راهیسې د دوامداره جګړو او شخړو شاهدان دي.

ملګروملتونو د تېرې سپټمبر په ۱۷مه وویل، یوازې درې میاشتو کې، یعنې د ۲۰۲۴ کال له مې تر جولای میاشتې پورې افغانستان کې ۲۱۲۷ امنیتي پېښې شوي دي.

په پاکستان کې بیا د شخړو د څېړنو یوه بنسټ ویلي، افغانستان کې د طالبانو له بیا واکمنۍ راهیسې هلته د وسله‌والو بریدونو په کچه کې شپېته فیصده زیاتوالی راغلی دی.

له تېرو درې کلونو راهیسې پاکستان کې د شویو بریدونو شمېر نژدې اته سوه ښودل شوی او ویل شوي چې ۱۵۲۴ تنه په‌کې وژل یا ټپيان شوي چې پوځیان او مکلیان دواړه دي.

په افغانستان او پاکستان کې دغه تاوتریخوالی داسې مهال له خلکو قرباني اخلي چې دغه سیمه یو وخت د عدم تشدد یا تاوتریخوالي ته د نه ویلو د غورځنګونو د مبارزو ډګر پاتې شوی دی.

د اکتوبر دویمه، د عدم تشدد د نړیوالې ورځې په توګه لمانځل کېږي او دغه ورځ د همدغې فلسفې د بنسټ ایښودونکي مهاتما ګاندي د زوکړې له ورځې سره برابره ده.

د ګاندي ملګری او پښتون مبارز، پاچا خان یا خان عبدالغفار خان هم د همدې لارې مخکښ و چې د عدم تشدد تګ‌لاره یې له هنده پښتني سیمو ته راوړه.

د باچا خان سیاسي مبارزه د عدم تشدد پر بنسټ د قومي ازادۍ او ولسواکۍ پر مفکورې ولاړه وه.

د پښتنو د عدم تشدد سرلاری پاچاخان
د پښتنو د عدم تشدد سرلاری پاچاخان

په هند کې د ګاندي په مشرۍ د عدم تشدد مبارزې نتیجه ورکړه او هند د انګریز له ښکېلاکه خلاص شو، خو په ۱۹۴۷ کال کې د پاکستان تر جوړېدو وروسته د پاچا خان د خدایي خدمتګار غورځنګ چې د تشدد مخالف و، له نورو ستونزو سره مخامخ او فعالیتونه یې کم‌رنګه شول.

عدم تشدد یا نه تاوتریخوالی د ګاندي له نظره، د نړۍ د تر ټولو پیاوړې ویجاړوونکې وسلې پرتله ځواکمنه کړنلاره ده.

دا د مبارزې د یوې داسې کړنلارې د دودولو یا ترویج هڅه ده چې په‌کې انساني ټولنه له ځاني زیان او ویجاړۍ پرته موخو ته د رسېدو تکل وکړي.

"اول دا چې زموږ جغرافیوي حدود تر کومه-کومه ځایه وو، د هغه یو لوی ارمان احمدشایي افغانستان و، خو د ارمان او د ارمان غوندې د ټولو شهیدانو لاره چې کومه ده، دا باید ژوندۍ پاتې شي
وړانګه لوڼۍ

اوس په سیمه کې د پښتون ژغورنې غورځنګ چې مشري یې منظور پښتین کوي پر همدې تګ‌لاره پل ایښی دی او وایي، ټوله هڅه یې دا ده چې ولس په شعوري ډول راویښ او د خپلو پښو لاندې شویو حقونو اخیستو ته یې چمتو کړي.

وړانګه لوڼۍ د همدې غورځنګ یوه فعاله ده.

نوموړې که څه هم خپل ورور ارمان لوڼی چې د پښتون ژغورنې غورځنګ مخکښ و، د همدې مبارزې په لاره کې له لاسه ورکړی، خو وایي، د خپل ورور او د غورځنګ د نورو وژل شویو فعالانو هغه نیمګړي ارمانونه به پالي او سر ته به یې رسوي.

دا چې دا ارمانونه څه دي، نوموړې یې په اړه وایي: "اول دا چې زموږ جغرافیوي حدود تر کومه-کومه ځایه وو، د هغه یو لوی ارمان احمدشایي افغانستان و، خو د ارمان او د ارمان غوندې د ټولو شهیدانو لاره چې کومه ده، دا باید ژوندۍ پاتې شي، موږ باید د دوی ارمانونه چې د خپلواکې او امن ټولنې ارمانونه وو، وپالو، دوی د ځوان نسل د تعلیم ارمان درلود او دا ارمان یې هم درلود چې د نجونو او هلکانو ترمنځ توپير باید پای ته ورسیږي."

ارمان لوڼی څوک وو؟
هيله ده انتظار وکړئ

No media source currently available

0:00 0:07:40 0:00
مستقیم لېنک

د پښتون ژغورنې غورځنګ وایي، دوی دا مهال د ولس د ویښولو او منسجم کولو په حالت کې دي او وروسته به د دوی په ټکو ولس پرېکړه کوي چې خپل حقونه په څه ډول ترلاسه کړي.

پوښتنې دا دي چې د افغانستان او پاکستان د جغرافیې په یوه برخه کې ولې د عدم تشدد تګ‌لاره عملي نه شوه او لا هم دغې سیمې د تاوتریخوالي شاهدې دي.

لیکوال او ژورنالېست عبدالغفور لېوال ازادي راډيو ته وویل، په دغو هېوادونو کې د عدم تشدد تګ‌لارې ته زمینه او شرایط نه‌دي برابر.

"د تشدد یا عدم تشدد مبارزه په شرایطو، تاریخي او جغرافیوي موقعیتونو او اهدافو پورې فرق کوي
لېوال

نوموړی وايي: "د تشدد یا عدم تشدد مبارزه په شرایطو، تاریخي او جغرافیوي موقعیتونو او اهدافو پورې فرق کوي، پاچا خان او ګاندي کوم وخت کې چې د څه لپاره مبارزه کوله، دوی هغه وخت دا تشخیص کړې وه چې د هند د ولسونو د خپلواکۍ لپاره د مدني نافرمانیو مبارزه او د عدم تشدد مبارزه نتیجه لرلی شي، د دوی دا باور سم وخوت."

ښاغلی لېوال وایي، په لومړیو کې د پاکستاني حکومت په ضد هم د پاچاخان مبارزه ګټوره وه، خو په خبره یې وروسته د هغه د لارویان ونه توانېدل چې دا لاره تعقیب کړي نو ځکه بې نتیجې پاتې شوه.

دا چې پاچا خان د خپلې مبارزې لپاره کوم اهداف ټاکلي و، ښاغلی لېوال یې په اړه وایي: "دغه مبارزه په خپل ډول کې ځکه مهمه وه چې په هغه وخت کې پاچا خان غوښتل پښتانه اول راویښ کړي، روښانه یي کړي او له متمدن ژوند سره یې اشنا کړي، د ښځو حقونه او مدني حقونه ور وپېژني او د خپل سرنوشت د ټاکلو وړتیا ور وبښي، دغه کار هغه وخت کې تر یوه بریده وشو، پاچا خان خپل نهضتونه درلودل او بریالي وو، خو له بده‌مرغه له پاچا خانه وروسته د هغه میراث خورو دغه نهضت سم هدایت نه‌کړ او پاکستانیان شول."

عبدالغفور لېوال
عبدالغفور لېوال

د نړۍ په کچه د عدم تشدد د سرلارو په توګه پر ګاندي او پاچاخان سربېره د مارټين لوتر کینګ او نیلسن منډیلا نومونه هم یادیږي.

مارتین لوتر کینګ په امریکا کې د خپلو وګړو د حقونو لپاره مبارزه وکړه او نیلسن منډیلا په جنوبي افریقا کې د تبعیض او توکم پالنې ضد مبارزې سر لاری و.

د پاکستان پخوانی سناتور او د سیاسي چارو شنونکی افراسیاب خټک وایي، افغانستان او پاکستان په تاریخ کې د لویو قدرتونو د جګړو ډګر پاتې شوی او له همدې کبله دغلته د عدم تشدد غورځنګونه ځپل شوي او ځای نه‌دی ورکړل شوی.

د ښاغلي خټک په وینا پاکستان له رامنځته کېدو یو کال وروسته په ۱۹۴۸ کال کې پاکستان کې د پاچا خان پر نهضت بندیز ولګاوه او وروسته یې چارصدې ته نژدې د هغه دفتر ته بمونه کېښودل.

ښاغلی خټک او د چارو نور پوهان په‌دې باور دي چې، د افغانستان او سیمې روانې شخړې هیڅ ځای نه نیسي او په خبره یې د عدم تشدد د نسخي را ژوندي کول او عملي کول د سوله‌‌ییز ژوند ښه لاره ده.

عدم تشدد مبارزه بیا په ځانګړې توګه افغانستان او پاکستان کې خپل مخالفان هم لرلي او هغوی وایي، د پاکستان او افغانستان حاکمان په تاریخ کې د جګړې او تورو خلک پاتې شوي او له هغوی نه په ارامه او مدني توګه حقونو اخیستل امکان نه‌لري.

کابل کې طالب عسکر، ارشيف
کابل کې طالب عسکر، ارشيف

نن د سپتمبر ۱۵مه د ډيموکراسۍ نړیواله ورځ ده، خو د یوشمېر افغان نجونو او د سیاسي چارو پوهانو په خبره، د طالبانو حکومت له بیا واکمنېدو وروسته په افغانستان کې له‌منځه تللې ده.

د ډيموکراسۍ نړیواله ورځ داسې مهال په نړۍ کې نمانځل کېږي، چې افغانان په خپل هېواد کې درې کال کېږي چې د ډيموکراسۍ پر اصولو ولاړ نظام نه‌لري.

د ملګروملتونو عمومي اسمبلې دا ورځ د دې لپاره په‌دې نوم نومولې چې، د دې سازمان غړي هېوادونه ډيموکراسي ترویج کړي او پر اصولو یې عمل وکړي.

ډيموکراسي څه ته وايي؟

"د ډيموکراسي معنا د هر بشر، نارینه او ښځينه‌و نظریاتو راټولول او هغوی ته د ازادۍ ورکول دي، چې هغوی خپلې غوښتنې په زړوړتیا سره مطرح کړي."

د ډيموکراسۍ ساده معنا ولسواکي یا د خلکو واکمني ده.

دا د یوه عام افغان وګړي له نظره چې نه‌غواړي نوم یې په راپور کې واخیستل شي د ډيموکراسۍ تعریف دی.

خو د ډيموکراسۍ ساده معنا ولسواکي یا د خلکو واکمني ده.

په افغانستان کې د ۲۰۰۱ کال په پای کې د امریکا په مشرۍ د نړیوال ایتلاف له پوځي یرغل سره هم‌مهاله، په‌دې اړه د شعارونو زیاتېدلو په خلکو کې داسې یو ناسم تصور پیدا کړ، چې ډيموکراسي له اندازې وتلې ازادۍ ته وايي.

خو دا چې په اصل کې ډیموکراسي څه ته وايي، په برلین کې د ډیپلوماسۍ په برخه کې استاد او د سیاسي چارو پوه، اسحاق اتمر يې په اړه ازادي راډيو ته وویل: "ډيموکراسي له دوو کلمو څخه ترکیب شوې، چې یوناني لغات دي، (ډيموس) د خلکو په معنا او (کراتوس) د حکومت په معنا، یعنې د خلکو حکومت، هغه حکومت چې خلک په‌کې مشارکت ولري، خلک د ټاکنو حق ولري، د بیان د ازادۍ حق ولري، یعنې دوی وشي کولای د نظام په هره پرېکړه باندې کنترول او نظارت ولري."

د سیاسي او حقوقي چارو پوه او د برلین په پوهنتون کې استاد اسحاق اتمر
د سیاسي او حقوقي چارو پوه او د برلین په پوهنتون کې استاد اسحاق اتمر

د ډيموکراسي اساس او بنسټ د بیان ازادي ده او د ډيموکراسۍ پر بنسټ ولاړ دولتونه د قدرت د توازن لپاره د مقننه، قضایه او اجرايه په درې ستنو ولاړ وي او رسنۍ یې ازادې وي.

د ۲۰۲۱ کال د اګست په پنځلسمه په افغانستان کې د ډيموکراسۍ په اصولو ولاړ شل کلن نظام نسکور او طالبان بیا واک ته ورسېدل، چې په دغه هېواد کې د ډيموکراسۍ په رڼا کې ټولې لاسته‌راوړنې یې ختمې کړې.

"په خواشینۍ سره څنګه چې ټولې نړۍ ته معلومه ده، په افغانستان کې ډیموکراسي اصلا نه‌شته
د کابل يوه اوسېدونکې

د طالبانو حکومت ویاند ذبیح‌الله مجاهد که څه هم تازه په‌دې اړه د ازادي راډیو پوښتنې ځواب نه‌کړې، خو تېر کال نوموړي په همدې ورځ یوشمېر رسنیو ته ویلي وو، د دوی حکومت پر شرعي اصولو ولاړ اسلامي حکومت دی، نه د ډيموکراسۍ حکومت.

خو یوشمېر افغان نجونې وايي، د طالبانو حکومت نه یوازې ډيموکراسي، بلکې بنسټيز بشري حقونو هم تر پښو لاندې کړي.

د میدان وردګو ولایت يوه اوسېدونکې چې نه‌غواړي نوم یې په راپور کې واخیستل شي، ازادي راډيو ته وویل: "د طالبانو له راتګ سره ډيموکراسي له‌منځه تللې، خلک حق نه‌لري چې د دولت په چارو نظر ورکړي او یا هم نیوکه وکړي، د خلکو غږ یعنې ډيموکراسي بیخي له‌‌منځه تللې، یوازې ډیکتاتوري سیستم دی چې پر مخ ځي."

د کابل ښار اوسېدونکې یوه بله پېغله چې دا هم نه‌غواړي نوم یې په راپور کې خپور شي، د غږ د بدلون په شرط یې ازادي راډیو ته وویل: "په خواشینۍ سره څنګه چې ټولې نړۍ ته معلومه ده، په افغانستان کې ډیموکراسي اصلا نه‌شته، د بیان ازادي د ښځو حقونه دا ټول په ډیموکراسۍ کې وي چې افغانستان کې دا ټول نقض دي، ښځې ښوونځي، پوهنتون او دندو ته د تګ اجازه نه‌لري او خبریالان د خبرونو د سمو یا په رښتيني ډول د رسولو اجازه نه‌لري."

د افغانستان د مقتدرو ښځو غورځنګ غړې
د افغانستان د مقتدرو ښځو غورځنګ غړې

اسلام او ډيموکراسي

د سیاسي چارو شنونکی عنایت‌الله اسحاق‌زی وايي، د طالبانو حکومت ډيموکراسۍ ته د غربي نړۍ د یوه کلتور په توګه ګوري، په‌داسې حال کې چې ډيموکراسي له اسلام سره په ټکر کې نه‌ده.

نوموړي ازادي راډيو ته وويل: "له بده‌مرغه طالبانو انساني حقوق او ټولنیز عدالت یې تر پښو لاندې کړی، د ښځو پر وړاندې یې د ښوونځیو او پوهنتونونو دروازې تړلې دي او نیم نفوس په کورونو کې بندیانې ناستې دي، نو ویلی شو چې د طالبانو په وخت کې نه د ډيموکراسۍ نوم اخیستلای شو او نه هم اخیستل کېږي."

د افغانستان تېر جمهوري نظام چې د ۲۰۰۱ کال په پای کې د طالبانو د لومړۍ واکمنۍ وروسته رامنځته شو، د ډيموکراسۍ په اصولو ولاړ و.

خو په تېر جمهوري نظام کې چې دوه لسيزې يې دوام وکړ، د ډيموکراسۍ برخه کې څه ستونزې وې؟

شهرزاد اکبر
شهرزاد اکبر

د تېر حکومت په وروستیو کې د بشري حقونو د خپلواک کمېسیون مشره شهرزاد اکبر چې د ډيموکراسۍ او بشري حقونو لپاره د مبارزې له امله یې د فردریش ایبرت په نوم د یوه بنسټ د بشري حقونو جایزه هم ګټلې ازادي راډيو ته یې وویل: "په افغانستان کې د یوه ډيموکراتیک نظام د جوړېدو هڅې روانې وې، ځينې بنسټيز جوړښتونه رامنځته شوي وو، د افغانستان اساسي قانون مو درلود، چې په یو ډيموکراتیک جوړښت يې ټينګار کاوه، د دې تر څنګ موږ ټاکنیز بنسټونه درلودل، ولایتي شوراګانې مو درلودې چې تر یوه حده یې د ولایتونو خلکو ته د قدرت په جوړښت کې د ګډون حق ورکاوه، خو سره له‌‌دې هم یوه اوږده لاره مخکې وه، ځکه چې ځواک انحصاري و او د ټاکنو په بهیر کې به فساد و."

که څه هم د امير امان‌الله خان دوره يوه سلطنتي دوره وه، خو د وخت له غوښتنو سره سم يې په افغانستان کې د ډيموکراسۍ بنسټ کېښود.

د امان‌الله خان د واکمنۍ پر مهال په افغانستان کې د ډيموکراسۍ د ټینګښت لپاره اړین ګامونه پورته شول.

د ډيموکراسۍ د لسیزې اساسي قانون د ۱۳۴۳ کال د تلې په نهمه نافذ شو.

خو د طالبانو حکومت له بیا واکمنېدو سره، د افغانستان اساسي قانون وځنډول شو او دوی تر اوسه د یوه اساسي قانون په جوړولو کې پاتې راغلي، چې د دوی د حکومت اوسنې ټولې پرېکړې یې د مشر د فرمانونو پر بنسټ دي، چې ډېری یې سخت‌دريځه دي.

ملي شورا یا مقننه قوه یې له‌منځه وړې، پر رسنیو او د بیان پر ازادۍ هم سخت محدودیتونه لګېدلي.

د طالبانو حکومت په ډېری مواردو کې د اعتراضونو د ازادۍ، د سفر او ګرځېدو راګرځېدو د ازادۍ او د بشري حقونو پر نقض هم تورن دی.

خو د دوی د حکومت چارواکي بیا تل ادعا کوي چې، دوی د بیان ازادۍ ته د شریعت په چوکاټ کې ژمن دي، اعتراضونه باید له مخکې له دوی سره شریک شي، سفر او ګرځېدل راګرځېدل ښځو ته له شرعي محرم سره مشکل نه‌لري او د ښځو د حقونو په شمول د بشري حقونو د تامین ادعا هم کوي.

هغه څه چې په کور دننه او هم نړیوالو ته د منلو نه‌دي.

د ملګروملتونو سازمان په ۲۰۰۷ کال کې غړو هېوادونو او نړیوالو مؤسسو ته بلنه ورکړه، چې د سپټمبر ۱۵مه د دې ورځې په توګه ونمانځي، څو په نتیجه کې یې د ډيموکراسۍ په اړه د خلکو عامه پوهاوی لوړ شي.

سږکال د ډيموکراسۍ نړیوالې ورځ شعار "مصنوعي ځیرکتیا، د ښې حکومتولۍ د یوې وسیلې په توګه" دی.

نور راوښيه

XS
SM
MD
LG