افغانستان ښایي په تېرو څلورو لسیزو کې یو له هغو څو هېوادونو څخه وي چې د نړۍ د دوو زبر ځواکونو د راتګ، جګړې او وتلو تجربه لري.
د پخواني شوروي اتحاد وروستی سرتېری جنرال بورېس ګروموف د ۱۹۸۹ کال د فبرورۍ په ۱۵مه نېټه د حيرتان له پله تېر شو او له افغانستانه ووت چې افغانستان کې د پخواني شوروي د پوځي حضور د پای نښه وه.
- د دې هر یو شرقي او غربي قدرتونو د راتګ او وتلو لاملونه ډېر دي.
په دې راپور کې یو شمېر سیاستوالو او مفکرینو خبرې کړي دي، د پخواني شوروي اتحاد د وتلو اصلي لاملونه، اقتصادي سقوط او په هغه وخت کې پر شوروي اتحاد د نړۍ شته فشارونه په ګوته کوي.
خو د دې څلورو لسیزو سیاسي، نظامي او ټولنیزې پایلې لاهم د افغانستان پر خلکو خپل اغېز لري.
همدارنګه، دغه سياستوال او سياسي پوهان د پخواني شوروي اتحاد او امريکا د وتلو ترمنځ د ورته والي او توپير په اړه نظرونه لري.
د دغو دوو قدرتونو د شتون مشترک ټکی چې سیاستوال یې مطرح کوي، دا دی چې په دواړو وختونو کې د افغانستان خلکو ته د پرېکړو کولو موقع نه ده ورکړل شوې او ټولې چارې د وخت د حکومتونو او د دوی د باور وړ اشخاصو په واک کې وې.
د افغانستان د خلکو د اسلامي وحدت ګوند مشر محمد محقق چې ځان د افغانستان د ملي مقاومت د شورا غړی هم بولي وايي، شوروي اتحاد او امریکا دواړه یرغلګر وه او له افغانستانه د وتلو اصلي انګېزه د دوی اقتصادي ناکامي ده، هغه څه چې د نورو پوهانو په خبره زیات نور ابعاد هم لري.
ښاغلی محقق افغانستان ته د شوروي اتحاد او د امریکا د متحدو ایالاتونو د راتګ ترمنځ توپیر د نړیوال مشروعیت درلودل او نه درلودل ګڼي.
دی وايي، پر افغانستان د شوروي یرغل د نړیوال مشروعیت د نشتوالي له امله، د نړیوالو په ملاتړ د افغانانو له مقاومت سره مخ شو چې بالاخره په افغانستان کې د سره پوځ د ماتې لامل شو.
له افغانستانه د پخواني شوروي اتحاد ځواکونه، د شوروي د وروستي مشر میخایل ګورباچوف پرمهال ووتل.
محقق وايي: "د دوی لپاره پاتېدل نور ستونزمن وو، نو ښاغلی ګورباچوف راغی او له دې ستونزې یې ځان وژغوره او د شوروي اتحاد لګښتونه یې کم کړل او شوروي اتحاد هم ړنګ شو. په افغانستان کې د امریکا شل کلن حضور هم د لوړ لګښت له امله ختم شو که څه هم د نړۍ نورو هېوادونو هم دا لګښت پرې کوو، خو زیاته برخه یې د امریکا په غاړه وه ځکه په افغانستان کې د دوی پوځ شتون ډېر دروند لګښت درلود او بل خوا د افغان پوځ لګښتونه هم د امریکا په غاړه وه."
ښاغلی محقق ډونالډ ټرمپ د امریکا پخوانی ولسمشر له افغانستانه د امریکايي ځواکونو د وتلو یو له مهمو تصمیم نیوونکو څخه بولي چې نه یې غوښتل په افغانستان کې د امریکا په حضور او جګړه نوره هم لګښت وکړي.
افغانستان ته د پخواني شوروي اتحاد د ځواکونو د راتګ په اړه نظرونه توپیر لري. ځينې وايي چې سور پوځ د هغه وخت د حکومت په بلنه د خلق ډموکراټيک حکومت د ملاتړ لپاره افغانستان ته راغلى، خو محمد محقق وايي چې شوروي ځواکونه د افغانستان د څلورم ولسمشر ببرک کارمل سره یو ځای افغانستان ته راغلل او په هغه وخت کې ببرک کارمل هېڅ حکومت نه درلود چې شورويان راوبولي.
کارمل د ۱۹۷۹ کال د ډسمبر په ۲۷ د پخواني شوروي اتحاد له راتګ سره هم مهاله په افغانستان کې ولسمشر شو، خو امریکا د نړیوال مشروعیت په درلودلو او د اسامه بن لادن په مشرۍ د القاعدې شبکې څخه د غچ اخیستو لپاره افغانستان ته راغله.
القاعده د ۲۰۰۰ کال د سېپټمبر په ۱۱ مه د امریکا په خاوره کې پر سوداګریزو برجونو او نورو ایالاتونو د بریدونو په تنظیمولو تورنه شوې وه.
په دې پېښه کې ۲۹۷۷ کسان ووژل شول.
پخوانی شوروي اتحاد نهه کاله په افغانستان کې پاتې شو، خو امریکا شل کاله پاتې شوه.
مجاهدین هغه مهال له روسانو سره په جګړه بوخت وه او د امریکا په وړاندې بیا طالبان په افغانستان کې د جګړې اصلي اړخ و چې دواړه ډلې د وخت په توپیر سره په افغانستان کې واکمنې شوې.
د سیاسي چارو پوه طارق فرهادي ازادي راډیو ته وویل: "د شوروي له وتلو وروسته د مجاهدینو د مشرانو منځ کې بې اتفاقي هېواد کې د تورو ورځو د پیل او کورنۍ جګړې لامل شوه، اوس چې امریکا هم ووتله وضعیت حساس دی او هیله شته چې د اوسني حکومت مشران چې افغانستان کې دي، د نورو خبرې هم واوري د سولې خبرې، د مهربانۍ او یووالي خبرې واوري."
محمد محقق وایي، امریکا د پخواني شوروي اتحاد برخلاف په خپل لاس کېنول شوي حکومت ته لازمه ونه ګڼله چې د قطر په تړون کې شریک اوسي او یا هم حضور ولري.
هغه په دې باور دی چې امریکا د قطر د تړون په نتیجه کې افغانستان طالبانو ته په واک لاس ورکړ.
طالبان پر افغانستان د واکمنېدو پر مهال ځینو ولایتونو کې له ځینو سیمه ییزو پوځي قوماندانانو او پاڅون کوونکو همدارنګه د مقاومت جبهې غړو سره په لومړیو ورځو کې ځای ځای وجنګېدل خو پر پلازمېنه کابل بیا له جګړې پرته واکمن شول.
ازادي راډیو هڅه وکړه څو په دې اړه د طالبانو د حکومت ویاند ذبیح الله مجاهد نظر هم واخلي، خو د دې راډیو پوښتنو ته یې ځواب ونه وایه.
بیا هم طالبان ځانونه د میدان بریالي ګڼي او د ملا حسن اخندزاده په رهبرۍ یې خپل سرپرست حکومت د واکمنۍ په لومړیو ورځو کې اعلان کړ.
د امریکا او پخواني شوروي اتحاد د حضور، تګ او راتګ واټن دومره نږدې دی چې د افغانستان ډېری خلک یې پر خپل ژوند د اغیر شاهدان دي .
په هرات ولایت کې د متخصصینو د شورا مشر او د سیاسي چارو پوه محمد رفیق شهیر یو له دغو افغانانو څخه دی.
ښاغلی شهیر خپله کیسه د پخواني شوروي اتحاد سره د مخالفت او نه منلو په اړه پیلوي: "د وخت شوري اتحاد داسې مهال افغانستان ته راغی چې ډموکراټیک ګوند پر افغانستان واکمن و او د افغانستان ټول خلک ورسره له اعتقادي، ټولنیز او اخلاقي نظره مخالف وه، نو د هغوی پر وړاندې یو غورځنګ او ټول ګډونه جهاد پیل شو او ګاونډیو هېوادونو هم په دې برخه کې مرسته وکړه."
ښاغلی شهیر بالاخره دغه مخالفتونه د پخواني شوروي اتحاد د وتلو لامل بولي.
نوموړی وایي، له افغانستان د وروستي شوروي اتحاد د سرتېرو د وتلو پرمهال په هرات ولایت کې و.
دی زیاتوي، خلکو ته د خوشحالۍ یو ځانګړی احساس پیدا شوی و چې ان ده هم له همدې امله خلکو ته د "خیرات" په توګه ډوډۍ وېشلې دي: "کله چې روسانو غوښتل له افغانستانه ووځي، ډاکټر نجیب الله په واک کې و او هغه یو پیاوړی کس و او ویې کړای شول امنیتي ځواکونو سم رهبرۍ او امنیت ټینګ کړي او روسان له افغانستانه ووځي."
ښاغلی شهیر دغه شان وایي، د پخواني شوروي اتحاد د لاس حکومت هم بالاخره سقوط شو او مجاهدین واکمن شول چې کورنۍ جګړې رامنځته شوې او د هغو جګړو لوړه بیه هم عامو افغانانو په ځانګړې ډول د کابل ښار اوسېدونکو پرې کړه چې د مجاهدین د حکومت په سقوط سره بیا د طالبانو لومړۍ پړاو واکمني پیلېږي.
له افغانستانه د پخواني شوروي اتحاد او امریکا تر وتلو وروسته یو تفاوت دا دی چې د ډاکټر نجیب الله حکومت له افغانستانه د شوروي ځواکونو له وتلو وروسته شااوخوا درې کاله دوام وکړ، خو د محمد اشرف غني ـ په افغانستان کې د امریکا د حضور د دوهم ولسمشر – حکومت کابل ته د طالبانو له راتګ سره سم او له افغانستانه د امریکايي ځواکونو له بشپړ وتلو ۱۵ ورځې وړاندې سقوط وکړ.
محمد محقق وايي، هغه حکومتونه چې د دغو دوو زبر ځواکونو له وتلو وروسته رامنځ ته شول، ورته والی لري او هغه دا چې حکومت په زور وو او دی: "له همدې امله، دواړه حکومتونه چې له دواړو اشغالونو وروسته رامنځته شوي، د زور او جبر حکومتونه دي او د خلکو اراده په کې دخیله نه ده."
د جدي میاشتې په ۱۴ مه نېټه د طالبانو د حکومت د رییس الوزرا مرستیال ملا عبدالغني برادر ملي ټلوېزیون سره مرکه کې ویلي و چې د دوی په حکومت کې د تېر حکومت چارواکو ته ځای نشته.
له دې څرګندونو یوه اوونۍ مخکې د طالبانو د حکومت د کانونو او پټرولیم وزارت سرپرست شهاب الدین دلاور ویلي و چې متحدو ایالاتو دوی ته د ۱۵ کسانو نوملړ ورکړی چې باید د په حکومت کې ځای ورکړل شي.
هغه ویلي و: "په دې نوملړ کې د محمد محقق، کریم خلیلي، عطا محمد نور، سیما سمر، باتور دوستم او ځینو نورو کسانو نومونه شامل دي."
خو ملا عبدالغني برادر د دې خبرو په تایید ویلي چې دا کار شونی نه دی.
له افغانستان د امریکا او د متحده ایالاتو د متحدینو تر وتلو وروسته، پر افغانستان د طالبانو د واکمنېدو د شپږ میاشتو په تېرېدو سره او هم مهاله له دغه هېواده د پخواني شوروي هېواد د ځواکونو د وتلو له ۳۳مې کلیزې سره ، دغه هېواد لا هم نه مشروع حکومت لري او نه روښانه راتلونکی.
اندېښنې دا دي چې افغانستان یو ځل بیا د ۷۰ لسیزې په شان د کورنیو جګړو کوربه نه شي.