2008-жылы «Камбар-Ата-1» ГЭСин курууну өзүнө алып, бирок долбоорду ишке ашырууну кечеңдеткени үчүн кыргыз тарап макулдашууну жокко чыгарган орусиялык «Интер РАО» компаниясы ишти кайрадан калыбына келтирүүнү каалап жатканын билдирген.
Ал эми дагы бир орусиялык компания «РусГидро» баштап, бирок аягына чыкпай калган Жогорку Нарын ГЭСтер каскадына Ирандын компаниясы кызыгып, анын техникалык-экономикалык негиздемесин сураганы белгилүү болду.
Айрым талдоочулар бул долбоорлор геосаясий кызыкчылыктарга көбүрөөк байланганын айтып, мындай шартта Кыргызстан аны өз алдынча курууга киришкени туура деп эсептешет. Бирок андай кадамга мүмкүнчүлүк жок экенин айткандар да бар.
Орусиянын «ойгонгон» кызыкчылыгы
Орусиялык «Интер РАО» компаниясынын өкүлү Дмитрий Волков «Каспий менен Борбор Азиядагы гидроэнергетика» деген эл аралык конгресстин жыйынында «Камбар-Ата-1» ГЭСин куруу боюнча макулдашууну Орусия тарап дагы эле жокко чыгара элек экенин айткан. Ал бул тармакка инвестиция салуу боюнча сүйлөшүүлөрдү жандандырууга Москванын кызыкчылыгы бар экенин билдирген.
Орусия 2008-жылы бул долбоорду ишке ашырууга 2 млрд. долларга чейин инвестиция салганы жатканын билдирип, Кыргызстан менен макулдашууга кол койгон болчу.
Бирок 2009-жылы ошол кездеги Орусиянын президенти Дмитрий Медведев Ташкентте болгон расмий сапарында бул долбоорду ишке ашырууда Өзбекстандын кызыкчылыгы эске алынарын айтып, кийин ГЭС курулбай калган.
2016-жылы кыргыз өкмөтү Орусия берген убадасын аткарбай, долбоорду ишке ашырууну кечеңдеткени үчүн келишимди жокко чыгарган. Эл аралык мамилелер боюнча айрым адистер Кыргызстандын бул долбоорун Орусия Өзбекстанга басым көрсөтүү каражаты катары гана колдонорун айтып, аны чынында ишке ашырууга кызыкчылыгы жок деген жыйынтыкка келишкен.
«Улуттук энергохолдингдин» жетекчиси Айтмамат Назаров орусиялык «Интер РАО» компаниясы сүйлөшүүлөрдү кайра жандандырууну сунуш кылганын ырастады:
«Азыркы күнгө карата «Интер РАО» компаниясы менен аласа-бересебиз жок. Бирок алар дагы эле кызыкчылыгы бар экенин билгизип жүрүшөт. Былтыр мен Москвага барып, Орусиянын Энергетика министрлигинде болгонумда ГЭСти курууга кызыкчылыгы бар экенин айтышкан. Кечээ жакында болгон жыйында да алар бул долбоорго инвестиция салууга кызыгарын улам кайталап жатышты. Биз ал жак менен дагы эле сүйлөшкөнгө даярбыз. Бирок Орусия тарап сунуш кылган баа менен ГЭСтен өндүрүлө турган электр энергиясын сатып ала албайбыз. Алар «өндүрүлгөн 1 кВт электр энергиясын 8 сомдон кем эмес баада сатып аласыңар» деген пикирин айтып жатышат. Биз буга макул эмеспиз».
Мындан сырткары жакында эле Ирандын «Water & Power Resources Development Co» компаниясы Кыргызстандагы Жогорку Нарын ГЭСтер каскадын курууга кызыгарын билдирген. Бирок азырынча салына турган инвестициянын көлөмү жана долбоорду аткаруунун шарттары боюнча Иран тараптын пландары белгисиз.
Буга чейин Орусиянын «РусГидро» компаниясы аталган долбоорду ишке ашыруу милдетин өзүнө алып, ага 270 млн. доллар каражат салууга макулдашкан. Бирок компания ишти баштап барып, аягына чыкпай калгандыктан кыргыз тарап келишимди жокко чыгарган. «РусГидро» курулуштун башында эле 37 млн. доллар чыгым жумшалганын айтып, аны төлөп берүүнү талап кылган. Кийин ал жаңы инвестордун эсебинен чыгымды өндүрүүгө макул болгон.
Кыргызстан ГЭСтерин өзү курса болбойбу?
Энергетика боюнча эксперт Сапар Аргымбаев ири энергетикалык долбоорлорго карата чоң мамлекеттердин кызыкчылыгы геосаясатка байланган деп эсептейт. Ошондуктан ал мындай долбоорлорду Кыргызстан банктардан насыя алып болсо да, өзү ишке ашырууга аракет кылышы керек деген оюн ортого салды:
Орусия "темир жолду курдурбайбыз, өзүбүз курабыз" дегендей биздеги бардык стратегиялык маанидеги долбоорлорду ишке ашырууну кармап, атайын эле убакытты созуп жатат окшойт.Сапар Аргымбаев.
«Иран тараптын биздин энергетика тармагыбызга инвестиция салуу боюнча ниети ушул жол менен эл аралык санкциялардан буйтап өтө алабызбы деген алардын планына байланышкан кандайдыр бир чоң геосаясий оюн да болушу мүмкүн. Ал эми Орусия «темир жолду салдырбайбыз, өзүбүз салабыз» дегендей биздеги бардык стратегиялык маанидеги долбоорлорду ишке ашырууну кармап, атайын эле убакытты созуп жатат окшойт. Жогорку Нарын каскадына Орусия тарап «37 млн. доллар чыгымдап салганбыз, төлөгүлө» деп доомат коюп, анан кыргыз тарап чын эле ошондой чыгымдар болгонун аныкташ үчүн «эл аралык экспертизага берели» десе баш тартып коюшпадыбы. Эң эле жакшы вариант - биздин мамлекет ири долбоорлорду өз күчү менен курууга багыт алса жакшы болмок. Себеби, «ГЭС куруп беребиз» деген чет элдик компаниялар ири банктардан насыя алып, анан ал карыз төлөнгөн соң кирешеге үлүшкө отуруу шарты менен долбоорго кирүүнү сунуш кылып жатышат. Андан көрө биздин мамлекет насыяны өзү эле алып, өзүнүн күчү менен эле ГЭСтерди куруп, бүтүрүп алса аябай чоң иш болмок. Ага ээлик кылуу, башкаруу укугу да өзүбүздө калат эле».
Ирандан түшкөн ири сунуш
Иран толугу менен, Орусия болсо жарым-жартылай эл аралык экономикалык санкцияларга дуушар болгону белгилүү. Ошондуктан адистер аталган эки мамлекеттин энергетикалык компаниялары Кыргызстанда ГЭС сала баштаса, анда аларга карата эл аралык санкциялар кандайча таасир этиши мүмкүн деген суроону коюшту.
Айтмамат Назаров Иран тарап менен сүйлөшүүлөрдө бул маселе эске алынганын айтып, кызматташуу тууралуу сөз азырынча быша элек экенин эске салды:
«Азыркы убакта Ирандын компаниясы бизге кайра-кайра келип эле, Жогорку Нарын ГЭСтеринин каскадынын техника-экономикалык негиздемесин сурап жатат. «Ошону көрүп чыгып, анан оюбузду айтабыз» деп жатышат. Биз аларга анын көчүрмөсүн да бере албай турганыбызды, алар бул жактан гана таанышып чыкса болорун айтып, жооп бердик. Биз ал компания менен иштешкенге даярбыз. Бирок ал жактан конкреттүү сунуш түшө элек. Анан санкцияларды да эске алышыбыз абзел. «РусГидро» койгон 37 миллион долларды Иран төлөөгө милдеттенме алса эле бул долбоордун маселеси чечилбейт. Биздин мамлекеттин кызыкчылыгы эске алынган шарттагы макулдашууга жетишкен учурда гана биз бул долбоорду ишке ашырышыбыз мүмкүн. Андай болбосо, анда бул бекер сөз».
Чектелген мүмкүнчүлүк, ченемсиз саясат
Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты Алмамбет Шыкмаматов Кыргызстандын энергетикалык жана темир жол долбоорлорунда ири державалардын геосаясий кызыкчылыгы бар экенин айтып, аны өлкөнүн улуттук кызыкчылыгына карата пайдалануу маселесин козгоду.
Алмамбет Шыкмаматов чет элдик инвестицияны тартып, аны туура пайдалануу саясаты жок болуп жатканын белгиледи:
«Энергетикалык ресурстарды, эл аралык жол каттамдарын көзөмөлдөөгө келгенде, албетте, ири державалардын кызыкчылыгы болот. Бул табигый көрүнүш. Маселе бул жерде бизге окшогон өлкөлөр ошону өзүнүн улуттук кызыкчылыгына карата буруп алып, инвестицияларды натыйжалуу пайдаланып кеткенинде. Биздин өкмөт менен Орусиянын өкмөтүнүн ортосундагы энергетикалык келишимдер чарбалык талаштардын айынан эле үзгүлтүккө учураган. Бул жерде чоң геосаясий оюндар болуп кетип, анан кесепетинен ошондой болду дегенге кошулбайм. Биз инвестицияны туура пайдаланганды үйрөнүшүбүз керек. Анан биз Кытайдан, Орусиядан же дагы башка жактардан инвестиция келсе эле, алардын баарына каршы чыгып отура бергенибиз да туура эмес. Биз мындай ири долбоорлорду ишке ашырууну Орусия, Иран, Жапония, Европа өлкөлөрү сыяктуу ири мамлекеттердин компанияларына беришибиз зарыл. Чынын айтканда, миң айткан менен мындай иштер өзүбүздүн колубуздан келбейт».
Кыргызстан энергетикалык ресурстарга бай өлкө катары таанылган. Советтик илимпоздор Кыргызстандагы Нарын дарыясы баш болгон ири суу бассейндеринин алабына 60тан ашуун ГЭСтерди куруу мүмкүнчүлүгү бар экенин изилдеп чыгышканы белгилүү.
Эскертүү!
«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: кайсы бир саясий партияга, топко үгүттөгөн, же каралаган, бир нече жолу кайталап жиберилген, адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлер жарыяланбайт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер сайтка чыкпайт. Модератор пикирлерди жарыялоо же андан баш тартуу укугун өзүнө калтырат.
