Freedom House: 2011 - үмүттүн жылы

Мындай тыянак дүйнө өлкөлөрүндөгү эркиндиктин абалы жөнүндө демократиячыл Фридом Хаус уюму жарыялаган жылдык баяндамада айтылат. Изилдөөдө кийинки алты жылда адамдардын саясий жана жарандык укуктары тепселген өлкөлөр көбөйгөнү белгиленет. Же 26 өлкөдө эркиндик абалы осолдоп, 12 өлкөдө гана жакшырган.

Фридом Хаус уюмунун вице-президенти Арч Пуддингтондун айтышынча, Тунисте башталып, Египет жана башка араб өлкөлөрүнө жайылган элдик козголуш демократия өтө репрессиячыл, авторитардык өлкөлөрдө да мүмкүн экенин көрсөттү:

- Дүйнөнүн бир гана региону - Жакынкы Чыгышка 70-чи, 80-чи, 90-жылдары дүйнөнүн башка региондорун козголткон демократиянын толкуну таасир этпеген: азыр бул регион үчүн демократия мүмкүн болууда. Эл башкаруунун эски деспоттук жолуна мындан ары ынана албайт. Ушул негизден 2011-жылдагы окуялардан үмүтсүздүктү эмес, болочокко ишенимди көрдүк.

Баш кеңсеси АКШда жайгашкан Фридом Хаус уюму “Дүйнөдөгү эркиндиктин абалына” 1972-жылдан бери баа берип келет. Жылдык изилдөө 196 өлкөнү жана 14 территорияны камтып, ар бир субъектиге “Эркин”, "Жарым-жартылай эркин" же “Эркин эмес” деген баа берилет. Ага ылайык, былтыр 2010-жылдагыдай 87 өлкө эркин деп бааланган.

Узак жылдар калыптанган авторитардык бийликтер оңой-олтоң алмашпасын 2011-жыл көрсөттү.

- Бир катар окуялар дүйнөдө проблемалар көп экенин шарданалады: авторитардык режимдер топтогон аброюн жогото элек, дүйнөнүн айрым бөлүктөрүндө демократияга болгон апатия сакталууда, авторитардык өкмөттөр бийликти кармоодо өтө амалкөй жолдорду пайдалана баштады жана алар бийликтен жеңил-желпи кулатылбайт.

Пуддингтондун бул сөзү өзгөчө Азербайжан менен Казакстанга мүнөздүү. Бул эки өлкөдө былтыр жарандардын укугу жана саясий эркиндик бир кыйла начардаган. Ошентип экс-советтик Азербайжан, Өзбекстан, Казакстан, Тажикстан, Түркмөнстан адамдарда саясий жана жарандык эркиндиги жок өлкөлөрдүн тизмесине кирген. Кыргызстан, Армения, Украина, Молдова жарым-жартылай эркин. Фридом Хаустун ырасташынча, өткөн 2011-жылы Кыргызстанда адамдардын саясий эркиндиги бир аз жакшырып, жарандык эркиндик мурдагы абалында калган.

Азербайжан президенти Илхам Алиев демонстранттарга каршы аянбай күч колдонуп, оппозиция активисттерин абакка тыккан, эл аралык маалымат каражаттарын түрдүү жолдор менен нейтралдаштыруу амалын кылган; а түгүл өзүнүн үлкөн турак-жай долбоорлорун ишке ашыруу үчүн жарандардын үйлөрүн кыйратканга чейин барган.

- Энергетикалык байлыгына таянган Алиев өзү курган системага аябай ишенип алган, - дейт А. Пуддингтон. - Алиев өз авторитаризми үчүн актануу же реформа тууралуу сөздү уккусу жок.

Фридом Хаустун Казакстанга былтыркыга караганда төмөн баа беришине эң оболу диний эркиндикти чектеген заңдын кабыл алынышы жана мунайчылардын декабрдагы чыгууларын кан төгүп
басуу негиз болгон. Ага карабай, Пуддингтондун айтымында, Батыш Назарбаевге дале сый мамиле жасайт:

- Назарбаев Батыштын сындоолоруна үстүрт жана көбүн эсе маанисиз реформа аркылуу, реформа жасалат деген убада менен жооп берип жүрдү. Тилекке каршы, Батыш мындай убадаларды укканына маашыркап, ага ашынган авторитарчыл лидерлерге көрсөтүлбөгөн сый-урмат менен мамиле кылды.

Түркмөнстан жана Өзбекстан мурдакы жылдардагыдай эле Фридом Хаустун “эң начар” деген баасын алды. Арч Пуддингтондун айтышынча, президент Бердимухаммедов акырындап Түркмөнстанда өзүнө табынууну же өз культун орнотуп, эч кандай демократиялык өзгөрүүлөрдү жасай элек.

Батыш өзбек президенти Ислам Каримовго атаандашы Нурсултан Назарбаев сыяктуу эле өлкөлөрүнүн стратегиялык ордуна, айрыкча Ооганстандагы согушка байланыштуу астейдил мамиле жасоого арагасыз.

- Каримов стратегиялык орунда тургандыктан Кошмо Штаттар жана башка өлкөлөр аны менен эсептешүүдө. Ал мусулман террорчулар менен күрөшөм деп жатып, динди кысып салды. Албетте мындай аракети менен мыйзамдуу дин тутууну, татыктуу имамдардын жана диний лидерлердин пайда болушуна бөгөт койду. Бирок болочокто бул жолдон кайтат. Себеби бул - дин табигый өнүкпөгөн шартта ислам Өзбекстанда акырындап экстремисттик жолго түшөт дегенди түшүндүрөт, - дейт уюмдун вице-президенти Пуддингтон.

Фридом Хаустун докладында демократиянын келечегинен көптөн-көп үмүттөндүрүп жаткан Украина, Венгрия жана Түштүк Африкада саясый жана жарандык эркиндикке коркунуч жаралып жатканын жышааналаган кооптуу белгилер бар экени эскертилет.