Алты жүз он эки беттен турган азыркы баяндама - Хюман Райтс Уотчтун жылдык баяндамаларынын жыйырманчысы.
Анда 2009-жылы дүйнөнүн токсондон ашуун өлкөсү менен аймагында адам укуктары жаатында орун алган тенденциялардын жыйынтыгы чыгарылган.
Тескерисинен кеткен тенденция
Хюман Райт Уотчтун өкүлү Ян Левин “Эркин Европа жана Азаттык” үналгысынын кабарчысы менен маегинде белгилегендей, акыркы бир нече жылда адам укугун коргоочу кыймылдын өсүшү укук бузган өкмөттөрдүн катаал жообуна кабылды.
Бул өзгөчө өткөн (2009-) жылы күчөгөнү байкалды:
- Бир жагынан адам укуктары үчүн эл аралык кыймылдын кадыр-баркы жана таасири күчөгөнүнүн натыйжасында биз адам укугун коргоочуларга жана укук бузууларды документтештирген, адам укуктарын колдоого жана коргоого умтулган уюмдарга каршы чабуул ургалдуу нукка түшкөнүн көрүп жатабыз. Бул тенденцияны биз дүйнөнүн көпчүлүк бөлүгүнөн, анын ичинде эски совет аймагы менен Ирандан да байкоодобуз.
Дүйнөдө түзүлгөн жогорудагыдай жагдайдан улам баш кеңсеси Нью-Йоркто жайгашкан эл аралык укук коргоо уюму быйылкы баяндамасында адам укугун урматтаган өкмөттөрдү ушул маселени адам укугун тебелеген өкмөттөр менен мамиле түзүүдө борбордук маселе кылууга чакырды.
Хюман Райтс Уотчтун пикиринде, бул укук бузган өкмөттөрдүн адам укугун коргоочуларга каршы күчөгөн куугунтугун токтотуунун жалгыз жолу. Мындай кадамга ириде Кошмо Штаттары баруусу керек:
- Биз президент Барак Обаманын администрациясы абдан таасирлүү жана катуу айтылган сөздөрдөн реалдуу аракетке көчүшүнө муктажбыз. Ал адам укуктарын жана адам укугун коргоочулардын сак-саламаттыгы маселесин Орусия болобу, Кытай болобу, алар менен эки тараптуу мамиледе борбордук маселеге айлантуусу керек.
Хюман Райтс Уотчтун пикиринде, АКШ адам укуктары боюнча өзүнө карата ишенимди калыбына келтирүү үчүн айрым бир аракеттерди көрдү, анын ичинде Борбордук чалгын кызматынын “суракты мажбурлап жүргүзүү” программасын токтотту.
Бирок али да көп нерсе жасоого болот. Мисалы “кыйноого, катаал мамиленин башка түрлөрүнө буйрук бергендердин, көмөктөшкөндөрдүн, аны жүргүзгөндөрдүн иши тергеп, сот жоопкерчилигине тартуу” боюнча.
Быйылкы баяндамасында Хюман Райтс Уотч Кытайды - адам укугун коргоочу уюмдарды такай жаап турган, Иран менен Өзбекстанды - адам укугун коргоочуларды жана бийликтин башка сынчыларын ачык куугунтуктаган жана абакка салган өлкөлөр катары атайт.
Ал эми Түндүк Корея, Түркмөнстан сындуу өлкөлөрдө адам укугун коргоочу жергиликтүү уюмдар такыр эле иштей албайт.
Орусияда болсо президент Дмитрий Медведев атуулдук коомдун маанилүүлүгүн моюнга алганы менен бери дегенде укук коргоочу беш активисттин киши колдуу болгону жана аларга каршы куугунтук кырдаал кыйла курчуп кеткенин көргөздү.
Кыргызстан
Баяндаманын Кыргызстанга арналган бөлүгүнүн башталышында эле “адам укуктарын урматтоо Кыргызстанда 2009-жылы, өзгөчө азыркы президент Курманбек Бакиев жеңип алган президенттик шайлоонун алдында начарлап кетти”, - деп айтылат.
Андан ары “өкмөт фундаменталдык укуктарды, анын ичинде биригүү, жыйналуу, ой-пикир билдирүү укугун бузду жана кысымга өзгөчө жарандык коомдун активисттери менен журналисттер алынды”, - деп баса көргөзүлгөн.
Журналисттерге каршы зомбулук жана куугунтук да 2009-жылдын 23-июлундагы президенттик шайлоону утурлай өзгөчө күчөгөнү белгиленген.
Ага катар кайсыл бир журналист бутага кесиптик ишинен улам илингени же кадимки эле кылмыштын курмандыгы экендиги дайыма эле айкын болбогону, анткен менен кол салуулар башка журналисттерди коркутуу үчүн жасалганы, мындай учурлардын бир катарында күнөөлүүлөр аныкталбаганы жана жоопкерчиликке тартылбаганы айтылган.
Далил катары 2009-жылы ур-токмокко кабылган жети журналисттин иши келтирилет.
Борбор Азия
Борбордук Азиянын башка өлкөлөрүнөн Казакстанда өкмөттүн адам укугун бузууларды улантышы өлкөнүн ЕККУ уюмундагы быйылкы төрагалыгына көлөкө түшүргөнү, белгилүү адам укугун коргоочу Евгений Жовтис адилетсиз сотто төрт жылга кесилгени айтылган.
Адам укугун бузуулар Тажикстанда да токтой элек.
Түркмөн өкмөтү болсо ой-пикир билдирүү, биригүү, дин эркиндигин олутуу чектеген салтын сактоодо, ага кошумча былтыр четте, жеке менчик университеттерде билим алууну көздөгөн ондогон студенттердин өлкөдөн чыгуусуна жол бербей, адамдардын бир жерден экинчи жерге баруу эркиндигине да кол салды.
Жарандык коомдун активисттерине, оппозиция мүчөлөрүнө, журналисттерге каршы куугунтугун Өзбекстан бийлиги дагы күчөттү.
Бул өлкөдө, Хюман Райтс Уотчтун баяндамасында белгиленгендей, кыйноолор менен катаал мамиле жазасыздык маданияты менен бирге эриш-аркак өкүм сүрүүдө.
Анда 2009-жылы дүйнөнүн токсондон ашуун өлкөсү менен аймагында адам укуктары жаатында орун алган тенденциялардын жыйынтыгы чыгарылган.
Тескерисинен кеткен тенденция
Хюман Райт Уотчтун өкүлү Ян Левин “Эркин Европа жана Азаттык” үналгысынын кабарчысы менен маегинде белгилегендей, акыркы бир нече жылда адам укугун коргоочу кыймылдын өсүшү укук бузган өкмөттөрдүн катаал жообуна кабылды.
Бул өзгөчө өткөн (2009-) жылы күчөгөнү байкалды:
- Бир жагынан адам укуктары үчүн эл аралык кыймылдын кадыр-баркы жана таасири күчөгөнүнүн натыйжасында биз адам укугун коргоочуларга жана укук бузууларды документтештирген, адам укуктарын колдоого жана коргоого умтулган уюмдарга каршы чабуул ургалдуу нукка түшкөнүн көрүп жатабыз. Бул тенденцияны биз дүйнөнүн көпчүлүк бөлүгүнөн, анын ичинде эски совет аймагы менен Ирандан да байкоодобуз.
Дүйнөдө түзүлгөн жогорудагыдай жагдайдан улам баш кеңсеси Нью-Йоркто жайгашкан эл аралык укук коргоо уюму быйылкы баяндамасында адам укугун урматтаган өкмөттөрдү ушул маселени адам укугун тебелеген өкмөттөр менен мамиле түзүүдө борбордук маселе кылууга чакырды.
Хюман Райтс Уотчтун пикиринде, бул укук бузган өкмөттөрдүн адам укугун коргоочуларга каршы күчөгөн куугунтугун токтотуунун жалгыз жолу. Мындай кадамга ириде Кошмо Штаттары баруусу керек:
- Биз президент Барак Обаманын администрациясы абдан таасирлүү жана катуу айтылган сөздөрдөн реалдуу аракетке көчүшүнө муктажбыз. Ал адам укуктарын жана адам укугун коргоочулардын сак-саламаттыгы маселесин Орусия болобу, Кытай болобу, алар менен эки тараптуу мамиледе борбордук маселеге айлантуусу керек.
Хюман Райтс Уотчтун пикиринде, АКШ адам укуктары боюнча өзүнө карата ишенимди калыбына келтирүү үчүн айрым бир аракеттерди көрдү, анын ичинде Борбордук чалгын кызматынын “суракты мажбурлап жүргүзүү” программасын токтотту.
Бирок али да көп нерсе жасоого болот. Мисалы “кыйноого, катаал мамиленин башка түрлөрүнө буйрук бергендердин, көмөктөшкөндөрдүн, аны жүргүзгөндөрдүн иши тергеп, сот жоопкерчилигине тартуу” боюнча.
Быйылкы баяндамасында Хюман Райтс Уотч Кытайды - адам укугун коргоочу уюмдарды такай жаап турган, Иран менен Өзбекстанды - адам укугун коргоочуларды жана бийликтин башка сынчыларын ачык куугунтуктаган жана абакка салган өлкөлөр катары атайт.
Ал эми Түндүк Корея, Түркмөнстан сындуу өлкөлөрдө адам укугун коргоочу жергиликтүү уюмдар такыр эле иштей албайт.
Орусияда болсо президент Дмитрий Медведев атуулдук коомдун маанилүүлүгүн моюнга алганы менен бери дегенде укук коргоочу беш активисттин киши колдуу болгону жана аларга каршы куугунтук кырдаал кыйла курчуп кеткенин көргөздү.
Кыргызстан
Баяндаманын Кыргызстанга арналган бөлүгүнүн башталышында эле “адам укуктарын урматтоо Кыргызстанда 2009-жылы, өзгөчө азыркы президент Курманбек Бакиев жеңип алган президенттик шайлоонун алдында начарлап кетти”, - деп айтылат.
Андан ары “өкмөт фундаменталдык укуктарды, анын ичинде биригүү, жыйналуу, ой-пикир билдирүү укугун бузду жана кысымга өзгөчө жарандык коомдун активисттери менен журналисттер алынды”, - деп баса көргөзүлгөн.
Журналисттерге каршы зомбулук жана куугунтук да 2009-жылдын 23-июлундагы президенттик шайлоону утурлай өзгөчө күчөгөнү белгиленген.
Ага катар кайсыл бир журналист бутага кесиптик ишинен улам илингени же кадимки эле кылмыштын курмандыгы экендиги дайыма эле айкын болбогону, анткен менен кол салуулар башка журналисттерди коркутуу үчүн жасалганы, мындай учурлардын бир катарында күнөөлүүлөр аныкталбаганы жана жоопкерчиликке тартылбаганы айтылган.
Далил катары 2009-жылы ур-токмокко кабылган жети журналисттин иши келтирилет.
Борбор Азия
Борбордук Азиянын башка өлкөлөрүнөн Казакстанда өкмөттүн адам укугун бузууларды улантышы өлкөнүн ЕККУ уюмундагы быйылкы төрагалыгына көлөкө түшүргөнү, белгилүү адам укугун коргоочу Евгений Жовтис адилетсиз сотто төрт жылга кесилгени айтылган.
Адам укугун бузуулар Тажикстанда да токтой элек.
Түркмөн өкмөтү болсо ой-пикир билдирүү, биригүү, дин эркиндигин олутуу чектеген салтын сактоодо, ага кошумча былтыр четте, жеке менчик университеттерде билим алууну көздөгөн ондогон студенттердин өлкөдөн чыгуусуна жол бербей, адамдардын бир жерден экинчи жерге баруу эркиндигине да кол салды.
Жарандык коомдун активисттерине, оппозиция мүчөлөрүнө, журналисттерге каршы куугунтугун Өзбекстан бийлиги дагы күчөттү.
Бул өлкөдө, Хюман Райтс Уотчтун баяндамасында белгиленгендей, кыйноолор менен катаал мамиле жазасыздык маданияты менен бирге эриш-аркак өкүм сүрүүдө.
