- Профессор МакГлинчи, АКШнын аксап турган экономикасын ондоого жаңы шайланган президент менен анын өкмөтү канчалык денгеелде дарамети жетет?
- Экономика тууралуу айтсам, кризис эми мындан ары терендебейт деген ишенимдебиз, ошол эле учурда балким жагдай дагы оорлошобу деген кооптонуу дагы бар. Тилекке жараша, жаңы шайланган президент өз командасы менен кандайдыр бир чараларды көрүп жатат - кечээ жакында бөлүнгөн 700 миллиард доллар өлчөмүндөгү каржылык колдоо экономика жаатына оң таасир тийгизет деп ишенем. Учурда бул кризиске баа берүү, алдын ала бир нерсе айтуу кыйын. Анткен себебим, соңку учурда биз күтпөгөн, мурда байкалбаган суроолор келип чыкты. Уолл-Стриттеги баш-аламандык, банктарда насыя берүүдөгү толгон-токой проблемаларды биз мурда күткөн да, андаган да эмеспиз. Бул биз үчүн күтүлбөгөн нерсе (сюрприз) болду десем болот. Дагы эң кооптонгон нерсе, балким ушул сыяктуу дагы күтүлбөгөн эмне чыга калат деген суроо.
- Жаңы шайланган президент учун Жорж Буштан мураска Ирак согушу, анын кесепетинен АКШнын солгундап калган эл аралык аброюн көтөрүү милдети калды. Ушул жоопкерчиликти өлкөнүн жаңы жетекчилиги канчалык денгеелде көтөрө алат деп ойлойсуз?
- Мен бул багытта "кеменин" жолун өзгөртүү алда-канча женилирээк болот деп ойлойм. Буштун саясаты өзүн далилдеп болду жана ал мындан ары улантылбайт. Бул баарына белгилүү. Азыр эл аралык коомчулук, дүйнө Барак Обамага чоң ишеним менен карап турат. Барак Обама - жаңыча ойлонгон жаңы адам. Ал бардык өлкөлөрдүн лидерлери менен сүйлөшүүгө, кызматташууга ынтызар. Мурдагы өкмөт болсо дайым эле дипломатиялык жол менен эмес, кээде кайсы бир тараптар үчүн "муштум" көрсөтүп "алга" деген ыкманы колдонуп койгону белгилүү. Ал эми келе турган өкмөт болсо эл аралык денгээлде интеллектуалдык саясат жүргүзөт деп ишенем.
- Эми кепти АКШ-Борбор Азия алакаларына бурсак. Борбор Азия чөлкөмү Ооганстанды эске алганда АКШ үчүн маанилуу аймак экендиги белгилүү да. Ооганстан туралуу жаңы шайланган президент дагы баса белгилеп айтып келет. Жаңы өкмөттун бул багыттагы саясаты кандай болот деп ойлойсуз?
- Менин оюмча, акыркы төрт жылда АКШ Борбор Азия тууралуу кайсы бир денгээлде унутуп калгандай. Барак Обаманын өкмөтү Ооганстанда активдүү ишмердүүлүк жүргүзүү туyралуу стратегияны карманууда, Борбор Азия мамлекеттинин жардамысыз Ооганстанда тынчтык орнотуу мүмкүн эмес. Бул нерсени эске алсак, демек АКШ менен Борбор Азия мамлекеттеринин ортосундагы мамиле бекемделет деп айтууга негиз бар.
- Ошол эле учурда Борбор Азия өлкө жетекчилеринин жаңы шайланган президент жана анын өкмөтунө мамилеси кандай болушу мумкун? Же АКШ дагы деле убактылуу кызыкчылыктарды көздөйт деген көз караш өзгөрбөстөн кала береби?
- Эгерде Барак Обаманын өкмөтү Борбор Азиядагы абалды объективдүү баалап, бул өлкөлөрдүн сясатында азырынча мүмкүн болбогон чоң өзгөрүүлөрдү дароо эле күтпөсө, анда Борбор Азиялык лидерлер дагы мындай кадамды туура баалайт дагы кызматташуу өз ара түшүнүү нугунда болот деп айта алам. Жаңылбасам мурдагы президенттер Клинтон дагы, Буш дагы бул өлкөлөрдө тез арада абдан чоң өзгөрүүлөрдү күтүшкөн, ал тургай айрым мүмкүн болбогон өзгөрүүлөрдүн болушун күтүшкөн. Тилекке каршы, Борбор Азия өлкөлөрүнүн саясаты андай тез өзгөрүүлөргө ийкемдүү эмес экендигин кордук, ал тургай бул өлкөлөрдө адамдар алмашса дагы баштагыдай эле саясат улана берээрин көрүп жатабыз.
- Адамдар деп өлкө президенттерин, жетекчилигин айтып жатасыз да?
- Ооба, ал тургай өлкөнун президенти алмашса деле, мурдaгы эски саясат дал ошол багытта эле уланып жатпайбы. Буга Тажикистан, Түркмөнстан, Кыргызстан мисал боло алат. Мисалы азыр Кыргызстандын президенти Бакиев мурдагы Акаевге окшобогону менен өлкө саясатын жүргүзүүдө баягы эле ыкмалар колдонулууда. Болгону эле президенттин үй-бүлө мүчөлөрү, байланыштары эле башка болгону болбосо.
Барак Обама болсо ушул сыяктуу өзгөчөлүктөрдү Клинтонго, Бушка салыштырганда жакшы түшүнөт десек болот. Мындай нерселерди эске алуу менен АКШнын жаңы жетекчилиги Борбор Азия мамлекеттеринен ашыкча нерсeлерди талап кылып, же дароо эле чоң өзгөрүүлөрдү күтпөсө өлкөлөр ортосундагы байланыш терендейт.
- Сиз Кыргызстанды жакшы билген изилдөөчү катары АКШнын жаңы өкмөтүнүн Кыргызстанга карата саясаты кандай болушу керек деп ойлойсуз?
- АКШ үчүн Кыргызстан Борбор Азия өлкөлөрүнүн ичинен көбүрөөк либералдаштырылган өлкө катары белгилүү жана америкалык жаңы жекекчилик мындан ары дагы ушул жааттагы өнүктүрүү программаларын колдоосун уланта берет. Мисалы "Миллениум чакырыктары" программасы жана aнын алкагында Кыргызстандын сот системсын реформалоо, мыйзамдуулуктун кол тийбестигине жетишүү багытында.
- Профессор мырза, эми Кыргызстандын өзүндө болуп жаткан өзгөрүүлөргө да токтолсок. Өлкөдөгу соңку өзгөрүүлөргө кандай баа бересиз?
- Кыргызcтан тууралуу сөз кылсак, мени учурдагы экономикалык туңгуюк абалы тынчсыздандырат. Ооба, кыргыздар абдан чыдамкай калк, ошол эле учурда чыдамдуулуктун чеги да түгөнүшү мүмкүн. Биз мындай абалга төрт жыл мурда (2005-жыл, март окуясы -авт.) күбө болгонбуз. Мен жеке бул жыл Кыргызстанда абдан активдүү окуялардын мезгили болот деп ойлойм, айрыкча оппозиция тарабынан. Өткөн жыл дээрлик тынч өтсө бул жыл көп окуяларга бай жыл болот го деп ойлойм.
- Сиз мындай окуялардын болушун серепчилер белгилеп жаткан өлкөдөгү адам укуктарынын, сөз эркиндигинин начарлашы, коррупциянын күчөшүнө негиздеп жатасызбы?
- Жеке эле алар эмес, Гүлайым. Азыр борбор кала Бишкекте 10 сааттан жарык жок. Мурда, ооба, кээде газ жок болуп калчу, кээде Караколдо жарык өчүп калчу. Азыр болсо эми Ташкенден кымбат баага келген газды жөнөкөй эл кантип сатып алып пайдаланат...?
- Жогорудагы факторлор 2005-жылдагы "Жоогазын ынкылабынын" кайталанышына түрткү бербейби?
- Кайсы гана саясат таануучудан сурабаңыз, ыңкылаптын болоор-болбосун алдын ала айтуу мүмкүн эмес экендигин айтат. Ооба, ыңкылапка алып келчү факторлор бар, ал эми чынын айтсак мындай факторлор Кыргызстанда дайым эле болуп келген. Ал эми качан ыңкылап болоорун алдын-ала айтуу өтө кыйын.
- Экономика тууралуу айтсам, кризис эми мындан ары терендебейт деген ишенимдебиз, ошол эле учурда балким жагдай дагы оорлошобу деген кооптонуу дагы бар. Тилекке жараша, жаңы шайланган президент өз командасы менен кандайдыр бир чараларды көрүп жатат - кечээ жакында бөлүнгөн 700 миллиард доллар өлчөмүндөгү каржылык колдоо экономика жаатына оң таасир тийгизет деп ишенем. Учурда бул кризиске баа берүү, алдын ала бир нерсе айтуу кыйын. Анткен себебим, соңку учурда биз күтпөгөн, мурда байкалбаган суроолор келип чыкты. Уолл-Стриттеги баш-аламандык, банктарда насыя берүүдөгү толгон-токой проблемаларды биз мурда күткөн да, андаган да эмеспиз. Бул биз үчүн күтүлбөгөн нерсе (сюрприз) болду десем болот. Дагы эң кооптонгон нерсе, балким ушул сыяктуу дагы күтүлбөгөн эмне чыга калат деген суроо.
- Жаңы шайланган президент учун Жорж Буштан мураска Ирак согушу, анын кесепетинен АКШнын солгундап калган эл аралык аброюн көтөрүү милдети калды. Ушул жоопкерчиликти өлкөнүн жаңы жетекчилиги канчалык денгеелде көтөрө алат деп ойлойсуз?
- Мен бул багытта "кеменин" жолун өзгөртүү алда-канча женилирээк болот деп ойлойм. Буштун саясаты өзүн далилдеп болду жана ал мындан ары улантылбайт. Бул баарына белгилүү. Азыр эл аралык коомчулук, дүйнө Барак Обамага чоң ишеним менен карап турат. Барак Обама - жаңыча ойлонгон жаңы адам. Ал бардык өлкөлөрдүн лидерлери менен сүйлөшүүгө, кызматташууга ынтызар. Мурдагы өкмөт болсо дайым эле дипломатиялык жол менен эмес, кээде кайсы бир тараптар үчүн "муштум" көрсөтүп "алга" деген ыкманы колдонуп койгону белгилүү. Ал эми келе турган өкмөт болсо эл аралык денгээлде интеллектуалдык саясат жүргүзөт деп ишенем.
- Эми кепти АКШ-Борбор Азия алакаларына бурсак. Борбор Азия чөлкөмү Ооганстанды эске алганда АКШ үчүн маанилуу аймак экендиги белгилүү да. Ооганстан туралуу жаңы шайланган президент дагы баса белгилеп айтып келет. Жаңы өкмөттун бул багыттагы саясаты кандай болот деп ойлойсуз?
- Менин оюмча, акыркы төрт жылда АКШ Борбор Азия тууралуу кайсы бир денгээлде унутуп калгандай. Барак Обаманын өкмөтү Ооганстанда активдүү ишмердүүлүк жүргүзүү туyралуу стратегияны карманууда, Борбор Азия мамлекеттинин жардамысыз Ооганстанда тынчтык орнотуу мүмкүн эмес. Бул нерсени эске алсак, демек АКШ менен Борбор Азия мамлекеттеринин ортосундагы мамиле бекемделет деп айтууга негиз бар.
- Ошол эле учурда Борбор Азия өлкө жетекчилеринин жаңы шайланган президент жана анын өкмөтунө мамилеси кандай болушу мумкун? Же АКШ дагы деле убактылуу кызыкчылыктарды көздөйт деген көз караш өзгөрбөстөн кала береби?
- Эгерде Барак Обаманын өкмөтү Борбор Азиядагы абалды объективдүү баалап, бул өлкөлөрдүн сясатында азырынча мүмкүн болбогон чоң өзгөрүүлөрдү дароо эле күтпөсө, анда Борбор Азиялык лидерлер дагы мындай кадамды туура баалайт дагы кызматташуу өз ара түшүнүү нугунда болот деп айта алам. Жаңылбасам мурдагы президенттер Клинтон дагы, Буш дагы бул өлкөлөрдө тез арада абдан чоң өзгөрүүлөрдү күтүшкөн, ал тургай айрым мүмкүн болбогон өзгөрүүлөрдүн болушун күтүшкөн. Тилекке каршы, Борбор Азия өлкөлөрүнүн саясаты андай тез өзгөрүүлөргө ийкемдүү эмес экендигин кордук, ал тургай бул өлкөлөрдө адамдар алмашса дагы баштагыдай эле саясат улана берээрин көрүп жатабыз.
- Адамдар деп өлкө президенттерин, жетекчилигин айтып жатасыз да?
- Ооба, ал тургай өлкөнун президенти алмашса деле, мурдaгы эски саясат дал ошол багытта эле уланып жатпайбы. Буга Тажикистан, Түркмөнстан, Кыргызстан мисал боло алат. Мисалы азыр Кыргызстандын президенти Бакиев мурдагы Акаевге окшобогону менен өлкө саясатын жүргүзүүдө баягы эле ыкмалар колдонулууда. Болгону эле президенттин үй-бүлө мүчөлөрү, байланыштары эле башка болгону болбосо.
Барак Обама болсо ушул сыяктуу өзгөчөлүктөрдү Клинтонго, Бушка салыштырганда жакшы түшүнөт десек болот. Мындай нерселерди эске алуу менен АКШнын жаңы жетекчилиги Борбор Азия мамлекеттеринен ашыкча нерсeлерди талап кылып, же дароо эле чоң өзгөрүүлөрдү күтпөсө өлкөлөр ортосундагы байланыш терендейт.
- Сиз Кыргызстанды жакшы билген изилдөөчү катары АКШнын жаңы өкмөтүнүн Кыргызстанга карата саясаты кандай болушу керек деп ойлойсуз?
- АКШ үчүн Кыргызстан Борбор Азия өлкөлөрүнүн ичинен көбүрөөк либералдаштырылган өлкө катары белгилүү жана америкалык жаңы жекекчилик мындан ары дагы ушул жааттагы өнүктүрүү программаларын колдоосун уланта берет. Мисалы "Миллениум чакырыктары" программасы жана aнын алкагында Кыргызстандын сот системсын реформалоо, мыйзамдуулуктун кол тийбестигине жетишүү багытында.
- Профессор мырза, эми Кыргызстандын өзүндө болуп жаткан өзгөрүүлөргө да токтолсок. Өлкөдөгу соңку өзгөрүүлөргө кандай баа бересиз?
- Кыргызcтан тууралуу сөз кылсак, мени учурдагы экономикалык туңгуюк абалы тынчсыздандырат. Ооба, кыргыздар абдан чыдамкай калк, ошол эле учурда чыдамдуулуктун чеги да түгөнүшү мүмкүн. Биз мындай абалга төрт жыл мурда (2005-жыл, март окуясы -авт.) күбө болгонбуз. Мен жеке бул жыл Кыргызстанда абдан активдүү окуялардын мезгили болот деп ойлойм, айрыкча оппозиция тарабынан. Өткөн жыл дээрлик тынч өтсө бул жыл көп окуяларга бай жыл болот го деп ойлойм.
- Сиз мындай окуялардын болушун серепчилер белгилеп жаткан өлкөдөгү адам укуктарынын, сөз эркиндигинин начарлашы, коррупциянын күчөшүнө негиздеп жатасызбы?
- Жеке эле алар эмес, Гүлайым. Азыр борбор кала Бишкекте 10 сааттан жарык жок. Мурда, ооба, кээде газ жок болуп калчу, кээде Караколдо жарык өчүп калчу. Азыр болсо эми Ташкенден кымбат баага келген газды жөнөкөй эл кантип сатып алып пайдаланат...?
- Жогорудагы факторлор 2005-жылдагы "Жоогазын ынкылабынын" кайталанышына түрткү бербейби?
- Кайсы гана саясат таануучудан сурабаңыз, ыңкылаптын болоор-болбосун алдын ала айтуу мүмкүн эмес экендигин айтат. Ооба, ыңкылапка алып келчү факторлор бар, ал эми чынын айтсак мындай факторлор Кыргызстанда дайым эле болуп келген. Ал эми качан ыңкылап болоорун алдын-ала айтуу өтө кыйын.
