Украиналық "Хочу жить" ("Өмір сүргім келеді") жобасы Ресей армиясы сапында соғысқан қазақстандықтар деп 661 адамның тізімін жариялады. Олардың дерегі бойынша, 2024 жылдың соңындағы жағдай бойынша, бұл тізімдегі 78 адам қайтыс болғандар санатына кірген. Қазақстан билігінің өкілі бұл ақпаратқа күмәнмен қарайтынын айтты.
Бұл қандай жоба, ақпарат қайдан?
"Хочу жить" – Украинаның әскери тұтқындармен жұмыс істеу бойынша үйлестіру штабының мемлекеттік жобасы. Жоба сайтында ол Украина қорғаныс министрлігінің және бас барлау басқармасының қолдауымен құрылғаны айтылған. Жоба Ресей мен Беларусь әскерилерін ерікті түрде берілуге шақырады.
Жоба 2024 жылғы қаңтардан жұмыс істейді.
1 cәуірде жоба әлеуметтік желідегі парақшаларында, соның ішінде Х желісі мен телеграм-арнасында Ресей армиясында қызмет етіп жүрген шетелдік жалдамалылар туралы материалдар жариялайтынын хабарлап, алдымен Қазақстаннан бастады.
Жоба авторлары ақпаратты Ресей армиясы басшылығындағы "өз адамдарынан" алғанын ғана айтқан.
Жоба авторларының сөзіне қарағанда, 2024 жылдың соңында қазақстандық 661 жалдамалының кемінде 78-і қаза тапқан. Бұл – тек қаза тапқан күні мен орны нақты анықталған адамдар жөніндегі ақпарат. Олар сондай-ақ 2024 жылғы қазанда БАҚ-та шыққан жаңалыққа сілтеп, Украинада шамамен 3 мың қазақ қаза тапты деген дерек келтіреді. Бұл деректерді ресми түрде ешкім растаған жоқ.
"Хочу жить" жобасының айтуынша, жалдамалы әскерилер келісімшартқа қол қойғаннан қаза тапқанға дейін орта есеппен 130 күн қызмет еткен. Ең қысқа қызмет еткен адам бар-жоғы 9 күн ғана соғыста болған.
Тізімде кім бар?
Тізімдегілердің кейбірінің аты-жөні бұрын да ақпарат құралдарында жарияланған. Мәселен Азаттық биыл қаңтарда АҚШ-та Қазақстан азаматы Тимур Пірәлиевтің тұтқындалғаны туралы жазған. Оны Мексикадан АҚШ-қа заңсыз өтпек болған сәтінде ұстаған. Пірәлиев "Вагнер" қарулы тобының құрамында болғанын мойындап, оны АҚШ түрмесіне қамаған.
2024 жылғы қыркүйекте қазақстандық журналист Лұқпан Ахмедияров Украинадағы соғыста Орал тұрғыны Айбек Рамазанов қаза тапқанын хабарлады. Оның айтуынша, Рамазанов "Жайықмұнайгазда" жұмыс істеген соң 2023 жылы Ресей қарулы күштеріне ерікті болып жазылып, Украинаға қарсы соғысқа қатысқан.
Бұған қоса тізімде Серік Мұратұлы Әбілдинов деген адам тұр. Ресейдің Украинаға әскери агрессиясына үлес қосқан адамдарды тізімге алатын "Миротворець" жобасында аты-жөні сондай адам бар.
2023 жылғы мамырда Донецк облыстық соты қазақстандық Шыңғыс Сейпиевті "Вагнер" тобы құрамында соғысқаны үшін 9 жылға соттаған. Соттың тұжырымы бойынша, ол Ресей колониясында тағы 8 жыл қамауда отырмас үшін соғысқа қатысуды ұйғарған. Алайда "Хочу жить" жобасында ол адам Ресей армиясымен 2024 жылы келісімшарт жасасты деп жазылған.
Жоба авторларының айтуынша, Ресей билігі Украинамен соғысқа жалдамалыларды 2023 жылдың бірінші тоқсанынан көптеп тарта бастаған. "Шабуылдың алғашқы жылында Ресей армиясы үлкен шығынға ұшырады, оның орнын тіпті мобилизация да толтыра алмады, сондықтан олар осы әдіске көшті. Ресей алғаш болып соғысқа "жақын шетел" – Өзбекстан, Қазақстан, Тәжікстан және Қырғызстан азаматтарын тарта бастады" делінген жоба мәтінінде.
Жоба авторларының айтуынша, Орталық Азия елдері азаматтарын Ресей армиясы негізгі үш әдіспен: алдау, көп ақша береміз деп уәде ету және қорқыту арқылы тартады.
"Біреуіне әлдебір мекемеде күзетші боласың дейді, енді біріне ай сайын өте көп жалақы береміз және Ресей азаматтығын аласың дейді, үшіншісін түрмеге жабамыз, депортациялаймыз деп қорқытады. Бәрінің нәтижесі – бір" деп жазылған жобада.
Билік реакциясы және статистика
2 сәуірде "Хочу жить" жобасының деректері туралы сұраққа жауап берген Қазақстан ішкі істер министрінің орынбасары Игорь Лепеха ондағы сандардың растығына, ақпараттың "шындыққа сәйкес келетініне" күмәнданатынын айтты. "Қазір қарап, тексеру керек. Мен бұл ақпаратты көрмедім" деді Лепеха. Ол "Жалдамалылық" бабымен қозғалған іс саны туралы сұрақты жауапсыз қалдырды.
Азаттық Азия тілшілері бұл мәселе бойынша Қазақстанның сыртқы істер министрлігінен пікір сұрады. Мекеменің баспасөз қызметі бұл – "Қазақстан Ұлттық қауіпсіздік қызметінің құзырындағы мәселе" деп жауап берді.
Қазақстан басшылығы Ресейдің Украинаға шабуылын ашық түрде жақтаған да, сынаған да жоқ. Алайда ел заңы бойынша шетелдегі соғысқа қатысу заңсыз саналады, жалдамалы ретінде соғысқа қатысқан адам қылмыстық жауапқа тартылады. Бұл мақсатта әскерге алу, оларға ақша төлеу және оқыту да қылмыс саналады. Бұл үшін мүлкін тәркілеп, 12 жылға дейін бостандығынан айыру, ал ауырлататын себептер болған жағдайда өмір бойына дейін түрмеге жабу және азаматтықтан айыру жазасы көзделген.
2022 жылдың ақпанында Ресей шабуыл бастағалы бері Украинадағы соғысқа қатысқаны үшін "Жалдамалылық" бабымен қанша адам сотқа тартылғаны туралы дерек жоқ. 2023 жылдың сәуірінде ҰҚК Украинадағы соғысқа қатысқан қазақстандықтарға қатысты он қылмыстық істі тергеп жатқанын хабарлаған.
2024 жылғы қарашада БАҚ Украинада соғыс басталғалы Қазақстанда шетелдік әскери қақтығысқа қатысқан қазақстандықтар үстінен 46 қылмыстық іс, ал жалдамалы болғаны үшін 7 қылмыстық іс қозғалды деп жазды. Мекеме Қазақстан азаматтары қандай әскери қақтығысқа қатысқанын нақтылаған жоқ.
2023 жылғы ақпанда Азаттық Украинадағы соғыста қаза тапқан бірнеше қазақстандық туралы хабар таратты. Солардың бірі - 36 жастағы қарағандылық автобус жүргізушісі Юрий Х. Ресей жағында соғысқан ол Бахмут маңында қаза тапқан. Екіншісі - қарағандылық Александр И. Ресей әскері сапында болған ол 2024 жылдың қаңтарында Қазақстанда жерленген.
Украинадағы соғысқа қатысқаны үшін "Жалдамалылық" бабымен қанша адамға үкім шыққаны да белгісіз. Мұндай үкімдердің бірі 2023 жылғы қарашада шыққан. Қарағанды облысының тұрғыны Алексей Шомполов Ресейдің Украинамен соғысына қатысқаны үшін алты жыл, сегіз айға бас бостандығынан айырылды.
ПІКІРЛЕР