Қазақстан парламенті коронавирус пандемиясына байланысты енгізілген карантин кезінде қоғам үшін маңызды бірнеше заң жобасын жылдам талқылап, мақұлдап үлгерді. Олардың арасында Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзгертуге уәде берген бейбіт митингілер, сайлау және саяси партиялар туралы заңдар бар. Әділет министрі мәжіліс депутаттарына таныстырған жобаларда сайлау кезінде партиялық тізімдегі ["Сайлау туралы" заң] әйелдер мен жастардың үлесін 30 пайызға жеткізу және партияны тіркеу үшін қажетті ["Саяси партиялар туралы" заң] 40 мың адамның орнына 20 мың адамның қолын жинау көзделген.
Қазақстанмен көрші Қырғызстанның саяси партиялар мен сайлау туралы заңдарында бұл мәселелер қалай қамтылған? Азаттық Қырғыз парламентінің депутаты Жанар Ақаевпен сұхбаттасты.
Азаттық: Жанар мырза, Қырғызстанның саяси партиялар туралы заңында "он адам бірігіп партия құруына болады" деп жазылған екен. Ал Қазақстанның саяси партиялар туралы заңына енгізіліп жатқан өзгертулерге сәйкес, әділет министрлігінде ресми тіркелу үшін партия құрушылар тізімінде бұрынғыдай 40 мың емес, енді кемінде 20 мың адамның қолы болуы керек. Әділет министрі де, заң жобасын екі оқылымда мақұлдаған мәжіліс депутаттары да осы 20 мыңға түсіруді демократияның зор жетістігі ретінде бағалап отыр. Бірақ кей құқық қорғаушылар онымен келіспейді. Қырғызстан заңында көрсетілген он адам партияны ресми тіркеуге жеткілікті ме?
Жанар Ақаев: Биыл қазан айында Қырғызстанда сайлау өтеді. Сайлауға дейін бірнеше заңды өзгертуіміз керек. Бірақ қазір төтенше жағдай. Қырғызстан конституциясында төтенше жағдай кезінде конституциялық заңдарды қарауға болмайды деп анық жазылған. Сондықтан парламент қазіргі коронавирусқа байланысты төтенше жағдай кезінде Қырғызстанның саяси тағдырын өзгертетін бір де бір заңды қарамайды. Өйткені оларды талқылауға қоғам, оппозиция да, белсенділер де қатыса алмайды. Сондықтан қазір сайлауларға байланысты заңдарды қарауға тыйым салғанбыз.
Қазір адамдар өз өмірін сақтау және отбасын қорғау мәселесін ойлап жатқанда біз сайлау заңдарын талқыласақ елдің сынына қаламыз. Екіншіден, Қырғызстанда біраз саяси партияның құрылуына қатысқанбыз. Он адамның бастамасымен партия құруға мүмкіндік бар. Қазір елде 300-ге жуық саяси партия тіркелген. Бұған дейін партия құру үшін он адамның емес, кемінде жүз адамның қолы болуы керек деген мәселе көтерілген. Бірақ біз "неге жүз адамнан қол жинауымыз керек" деп қарсы болдық. Қоғам наразылық білдірген соң ол бастама өтпей қалған.
Ал Қазақстан заңында қол жинаушы санын 40 мыңнан 20 мыңға ғана түсіріп қою көп өзгеріс әкелмейді деп ойлаймын. Өйткені 20 мың мен 40 мың қол жинау арасында көп өзгешелік жоқ. Егер жүз адам партия құра алады деп белгілесе түсінер едім. Сонда адамдарға, саяси күштерге жаңа бір бастама болар еді. Заң жобасын жасаушылардың қандай пікірі барын білмеймін. Бірақ бұны үлкен реформа, ұлтты өзгерту деп айтуға келмейді.
Саяси партияны қанша адам құра алады?
Кейбір постсоветтік және Шығыс Еуропа елдерінде саяси партия құру және тіркеуге тұру үшін бастама көтерген адам саны заңда көрсетілген шамадан кем болмауы тиіс. Олардың саны әр елде әртүрлі болып белгіленген:
- Қазақстан - 40 000 адам
- Өзбекстан - 20 000 адам
- Украина - 10 000 адам
- Молдова - 4000 адам
- Грузия, Чехия, Польша - 1000 адам
- Ресей - 500 адам
- Қырғызстан - 10 адам.
Азаттық: Сіз айтып отырған он адам, мейлі жиырма, отыз, қырық адам болсын, олар құрған партия бүкіл Қырғызстан аумағынан қолдау таба алады деп ойлайсыз ба?
Жанар Ақаев: Бұның жақсы жағымен бірге жаман жағы да бар, шынын айтқанда. Өйткені 4-5 адам жиналып, тіпті кейбіреулердің әйелін, ұлы мен қызын, құдасын жинап, партия құрғанын да көріп жүрміз. Бірақ неге болмасын? Демократиялық, еркін қоғамда бұл қалыпты көрініс саналса керек. Партия құрғанынан қоғамға ешқандай зияны жоқ. Өйткені сайлауға қатысуға келгенде оңай болмауы мүмкін. Олар көбіне басқа партиялардан ұсыныс күтеді. Әдетте солай. Партия құрып алады да, өзге күшті партиялардан "мені шақыра ма екен, партияңмен кел деп айта ма екен" деп ұсыныс дәметеді. Сондағысы оларға қосылып парламентке өтіп кетем бе деген ой.
Азаттық: Қазақстандағы саяси партиялар мен сайлау туралы заңдарға енгізілмек тағы бір өзгерту – партиялық тізімде әйелдер мен 29-ға толмаған жастардың санын 30 пайызға жеткізу мәселесі қарастырылып жатыр. Бұл отыз пайыз дегенде, әйелдер мен жастарды бірге қосқанда отыз пайыз ба, жоқ әлде әрқайсысы отыз пайыздан болуы керек пе, ол жағы әлі нақты анық емес. Қырғызстанның саяси партиялар туралы заңында, партиялардың өзінде болмаса парламентте бұл мәселе қалай?
Жанар Ақаев: Қазір Қазақстанда да, Қырғызстанда да елдің көбі ескі, отыз жылдан бері жүрген саясаткерлерден шаршап қалған. Сондықтан парламент сайлауы алдында бізге ұқсаған жастарды, әйелдерді алға шығарып, арасына олигархтар, жемқорлыққа батқандар қоса кіріп кетеді. Мұндай жағдай Қырғызстанға да, Қазақстанға да тән. Бізде кейінгі қабылданған заңда әрбір үшінші үміткер әйел болуы керек деп анық жазылған. Отыз пайыз жастар деп қоямыз. Бірақ тізімде үшінші, алтыншы, тоғызыншы болып әйел үміткер тұрады. Егер әйел депутат мандатын өткізсе оның орнына әйел келеді.
Жергілікті жердегі сайлауға келсек, оның да кемшілігі бар. Жастарды, әйелдерді жасанды жолмен қосуға әрекет етіп жатырмыз. Әйтпесе ел арасынан шынайы лидерлерді тапса жақсы болмақ. Әйелдерді қоғамдық істерді, әлеуметтік мәселелерді білетін тұлға ретінде емес, заңда әйел деп жазылған соң солай істемесек болмайды деп іздейміз. Сондықтан Қырғызстан заңдарымен салыстырып тұрып, әрбір үшінші үміткер әйел деп жазса болар еді. Ал 30 пайыз деп жалпылама қоя салса, заң жұмыс істемейді. Бізде бұған дейін де заңда отыз пайыз әйелдер, жастар болуы керек деген талап болған. Бірақ ол жұмыс істемеді. Өйткені жастарды парламентке келетін тізімнің соңына қарай қоя салатын.
Қай елдің парламентінде әйел көп?
Дүниежүзі парламентаралық ұйымының (IPU) дерегіне сәйкес, әлемде ұлттық парламентінде әйелдер басым мемлекет - Руанда. Африка құрлығының ортасында орналасқан елдің парламентінде әйелдер жоғарғы палатада - 61%, төменгі палатада - 38%.
- Куба (2-орын): бір палаталы парламентте - 53%
- Боливия парламенті (3-орын): төменгі палата - 53%, жоғарғы палата - 47%
- Франция парламенті (26-орын): төменгі палата - 39%, жоғарғы палата - 33%
- Ұлыбритания парламенті (40-орын): қауымдар палатасы - 34%, лордтар палатасы - 27%
- Өзбекстан парламенті (45-орын): жоғарғы палата - 25%, төменгі палата - 32%
- Қазақстан парламенті (65-орын): мәжіліс - 27%, сенат - 11%
- Түркіменстан парламенті (74-орын): төменгі палата - 31%, жоғарғы палата - 25%
- АҚШ конгресі (81-орын): өкілдер палатасы - 23%, сенат - 25%
- Қырғызстан парламенті (116-орын): бір палаталы Жогорку Кеңеште - 23%.
Азаттық: Қырғызстан парламенті мүшелерінің 23 пайызы әйел болса, Өзбекстан парламентінің жоғарғы палатасында олардың үлесі 25 пайыз және төменгі палатада 32 пайызға тең екен. Ал Қазақстан парламенті мәжілісі құрамының 27 пайызын, сенаттың шамамен 11 пайызын әйелдер құрайды. Осы көрші үш елдің көрсеткіштері бір-біріне жақын сияқты. Неліктен бұлай деп ойлайсыз?
Жанар Ақаев: Біздегі заң қолданысқа жаңа енді, сондықтан бізде әйелдер бар деген сөз үшін ғана алып келіп қойғандар көп. Бұл бір жағынан Орталық Азиядағы менталитетке де байланысты. Бірақ бізде бір кезде революциядан кейін бетбұрыс болды. Әйел адам президент те, бас прокурор да, жоғарғы сот төрағасы да болды. Соған үйреніп қалдық.
Қазір де бізде жоғарғы сотты әйел басқарып отыр. Бірнеше әйел министр бар. Бірақ бізде әйелдерді тізімге қосып, кейін парламентке келерде арызын жаздырып, шығарып жібергендер де көп.
Азаттық: Қырғыз парламентіне өткенде елдің президенттік билікке көшкені дұрыс па, жоқ әлде парламенттік-президенттік басқаруда қалуы керек пе деген мәселе талқыға ұсынылды. Қырғызстан қоғамына бұндай талқылау не үшін қажет болды?
Жанар Ақаев: Мен білсем мұны депутаттардың жартысы қолдамайды. Сондықтан бұл жаңылыс пікір. Ол заңды қазір қарай алмаймыз. Оны қоғам талқысына салу үшін сайтқа жариялаған. Әлбетте, елдің көбі депутаттарды ұнатпайды, парламентті жек көретіндер бар. Бірақ біз парламентаризмге бір-екі шақырылыммен өте салмаймыз.
Парламентаризм жолы ұзақ. Ұлыбритания парламентаризмді жүздеген жыл бойы құрған. Бір рет сайлай салып, сосын "депуттаттар жаман болып қалды, бұлар жарамайды, жақсы емес екен, біз президенттік басқаруға көшуіміз керек" деу дұрыс емес. Қазіргі шақырылым жақсы болмаса, кейінгісі жақсырақ болар. Одан кейінгі - мықты болар. Сөйтіп ұзақ даму жолымен жүріп жетеміз. Меніңше, бұл бастама іске аспайды.
Өйткені біз президенттік басқарудың диктаторлық билікке өтіп кеткенін екі рет бастан өткердік. Екеуі де революцияға әкелген. Сондықтан бұл елді үлкен наразылыққа итермелейтін пікір. Президент аппараты, ол кісінің кеңесшілері бұдан бас тартады деп үміттенеміз.
Азаттық: Сұхбатыңызға рахмет.
Мәжіліс мақұлдаған "Саяси партиялар туралы" және "Сайлау туралы" заң жобаларын белсенділер сынады. 22 сәуір 2020 жыл
ПІКІРЛЕР