Қазақстан парламентінің төменгі палатасы – мәжіліс жақында бейбіт жиындар туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жайлы заң жобасын екінші оқылымда мақұлдап, сенат қарауына жіберді. Бұған дейін Қазақстан басшылығы халықаралық қауымдастық пікірін және қоғам талабын ескеруге, халықтың пикет, митинг, шеру сияқты түрлі шараларға еркін шығуына мүмкіндік беруге уәде етіп келген. Өткен аптада түрлі елдердің 25 құқық қорғау ұйымы президент Қасым-Жомарт Тоқаевқа хат жолдады. Олардың пікірінше, халықаралық стандарттарға сай емес, негізсіз шектеулер көп жаңа заң жобасын БҰҰ мен ЕҚЫҰ-ға сараптамаға жіберу қажет. Азаттық хатқа қол қойған ұйымдардың бірі – Норвегия Хельсинки комитетінің аға кеңесшісі Ивар Далемен сұхбаттасты.
Азаттық: Өзіңіз және сіз жұмыс істейтін ұйым туралы айтып өтсеңіз?
Ивар Дале: Мен Норвегия Хельсинки комитетінде жұмыс істеймін, ұйым кеңсесі Ослода орналасқан, бірақ біз Орталық Азиямен көп жылдан бері тығыз жұмыс істеп келеміз. 2006 жылы Бішкектегі өкілдігіміздің кеңсесін ашып, жұмысын бастап бердім. Кейін кеңсемізді Алматыға көшірдік, қазір сонда аймақтық өкілдігіміз бар.
Азаттық: Бірнеше күн бұрын ғана басқа халықаралық адам құқықтары ұйымдарымен бірге Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа жолдаған хатта елдегі жиын бостандығы туралы заң жобасының мәселесін көтердіңіздер. Осы жөнінде таратып айтып берсеңіз. Сіздің ойыңызша, халықаралық стандарттар мен ұсыныстарға сай келу тұрғысынан алаңдататын қандай жайттар бар?
Ивар Дале: Хатқа Еуразия аймағының әр түкпіріндегі 25 ұйым қол қойды. "Азаматтық ынтымақтастық платформасы" деген альянс аясында адам құқықтары ұйымдары әр елдегі жағдайды жіті бақылап отыруға тырысамыз. Жақында осы заң жобасы мәселесі туындады. Бұл ұйымдардың барлығы Қазақстанда жиын бостандығы мәселесінің бар екенінен хабардар, бұл - Орталық Азияның көптен келе жатқан бас ауруының бірі екенін білеміз.
Біз бұл заң жобасын құқықтық тұрғыдан талдағандармен сөйлестік. Соның ішінде Қазақстанның адам құқықтары жөніндегі халықаралық бюросы өте көп жұмыс тындырған.
Өз ой-пікірін Қазақстан үкіметіне, парламент депутаттарына жеткізген олардың айтуынша, жаңа заң жобасының түйткілді тұсы көп, сондықтан ол халықаралық ұйымдардың, соның ішінде БҰҰ-ның ұйымдарға бірігу және жиын бостандығы жөніндегі арнайы өкілінің ұсыныстарына қайшы келеді. Осыдан бес жылдай бұрын Қазақстанға келген арнайы өкіл бұл мәселе бойынша үлкен есеп дайындап, біраз ұсыныс айтқан. Сол ұсыныстар осы заң жобасына енгізілсе деп ойлап едік, бірақ белгісіз себеппен кірмей қалыпты.
Бұл заң жобасы бойынша оппозициялық, демократиялық қозғалыстардың демонстрация өткізуі өте қиын, тіпті мүмкін емес.
Азаттық: Осы хатта жиын өткізу үшін үкіметтен рұқсат алу, алдын ала ескерту жіберу, тек белгіленген орындарда ғана жиын және наразылық шараларын тек Қазақстан азаматтарының ғана ұйымдастыруына және тек солардың ғана қатысуына рұқсат беру сияқты түрлі мәселелерді атап өткенсіздер. Халықаралық перспектива тұрғысынан қарасақ, бұл дамыған демократиялық елдердегі стандарттарға қаншалық сай келеді?
Ивар Дале: ЕҚЫҰ Демократиялық институттар және адам құқықтары кеңсесінің бұған байланысты бірнеше мысалы бар, айқын бағдар бола алатын сол мысалдарға қарап-ақ бұл заң жобасының талаптарға сай келмейтінін байқауға болады. Жобада бейбіт жиын өткізерден бұрын үкіметтің арнайы рұқсатын алу, митингіні тек белгіленген орында өткізу туралы талаптар сол қалпы қалған. Белгіленген орын дегені – көбіне наразылық танытушылардың дауысы тиісті адамдардың құлағына жетпейтін ыңғайсыз жерлер.
Сонымен бірге заң жобасында жергілікті билік органдарының демонстрация өткізу туралы өтінішті орындаудан бас тартуына ілік болатын себептердің ұзын тізімі бар. Бұған қоса, жаң жобасының құқықтық қитұрқы тұстары бар, қарапайым адамдарға оны түсініп, орындау өте қиын, олар бұған міндетті де емес. Сондықтан да жобаның кемшіліктері жетерлік, ол Қазақстанда көп жылдан бері келе жатқан дәстүрді жалғастырады, яғни, бұл заң жобасы бойынша оппозициялық, демократиялық қозғалыстардың демонстрация өткізуі өте қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі олар қолдарына транспарант сияқты заттар ұстап көшеге шыға қалса, полиция қоршап, барлығын көлікке салып, алып кетеді.
Полиция жүздеген адамды көшеден ұстап әкетті. 9 маусым 2019 жыл
Қазақстан халықаралық деңгейде өзінің жағымды имиджін қалыптастыру үшін өте көп ресурс жұмсап жатыр, бірақ демонстрациялар кезіндегі [биліктің] іс-әрекеттері тым жағымсыз әсер қалдырады. Коронавирус пандемиясы болардың алдында ғана ел аумағында бірнеше ірі демонстрация өтті, олар туралы The Guardian, Economist, New York Times сияқты ірі халықаралық басылымдар жазды. Оның үстіне, Қазақстан туралы хабары аз, құқықтық детальдардың бүге-шігесіне дейін түсіне алмайтын адамдар бар. Қарапайым адамдарда "Қазақстан – оппозицияның көшеге шығып, өз пікірін айтуына тыйым салған ел" деген ой қалады.
Азаттық: Халықаралық стандарт бойынша, мысалы, наразылық шарасын өткізу үшін белгілі бір қозғалыс тіркеуден өтуі керек пе?
Ивар Дале: Норвегияда мұның қалай іске асатынын айтып берейін. Біз көбіне Ослодағы парламент үйінің алдына жиналамыз, өз басым сол жерде талай демонстрация ұйымдастырғанмын. Сонда жиын өткізгім келсе, Осло қаласы полициясына электронды хат жолдаймын. Бұлай істеуге міндетті де емеспін, тек сыпайылық сақтау үшін "Бүгін біз демонстрация өткізетін едік, келісесіздер ме?" деген мазмұнда хат жіберемін. Біз өзара ақылдасып, ыңғайлы уақытты таңдаймыз. Кейде полициядан "Бүгін онша ыңғайлы күн емес сияқты, себебі парламент ғимаратының алдында басқа бір шара өткелі жатыр, қолайсыздық тудыратын шығар" деген жауап келуі мүмкін. Яғни, олардың "жоқ" деп айтуына ешқандай себеп жоқ. Ешкім зорлық-зомбылыққа бармаса, полицияны араласуға мәжбүр етпесе болды. Адам құқықтары ұйымдары да, Қазақстандағы оппозициялық партиялар да дөрекі қылық көрсететін басбұзарлар емес қой. Олар үкімет саясаты, адам құқықтарының бұзылуы жайлы ойларын айтып, тарқасады.
Азаттық: Өзіңіз айтқандай, ұсынылған заң жобасында құқықтық детальдар өте көп. Кейде "наразылық" сөзі "бейбіт жиын" деген ауқымды терминнің аясына кіргізіледі. Екеуі бір термин сияқты. Сіздіңше, неге бұлай болды? Құқықтық тұрғыдан қарасақ, бұл мән беруге тұрарлық нәрсе ме? Демонстрация, пикет, наразылық сияқты жиынның неше түрі бар емес пе?
Мен "бейбіт жиын" дегенмен келіспеймін. Жиын деген - жиын! Егер ол бейбіт болмаса, онда заңға қайшы, яғни зорлық-зомбылыққа бару деген сөз.
Ивар Дале: Мен "бейбіт жиын" дегенмен келіспеймін, жиын деген - жиын! Егер ол бейбіт болмаса, онда қайшы, яғни зорлық-зомбылыққа бару деген сөз, бұл мүлде басқа мәселе. "Бейбіт жиын" десек, онда жиындар әдетте бейбіт өтпейді дегенді тұспалдаған боламыз, бұл дұрыс емес. Әсіресе, Қазақстандағы біз сөз етіп отырған жиындарды алып қарайық. Біреуі саяси партияның сайлауға қатысуына мүмкіндік беруді талап етсе, енді бірі жемқорлық жайлы әңгімелерді тергеп-тексеруді сұрайды, басқалары түрмедегі азаптауларды тоқтатуға шақырады. Олар өз көзқарасын, наразылығын білдіреді. Қазақстанда және басқа да көршілес елдерде "бейбіт" немесе "бейбіт емес" жиын деген мәселе күн тәртібінде тұрған жоқ.
Азаттық: Жаһандағы "бейбіт жиындар" туралы айтсақ. Дүниежүзінде бұл сөз тіркесі қаншалық жиі қолданылады, бұл саладағы қандай да бір басты стандарт қандай?
Ивар Дале: Президент Тоқаевтың өзі БҰҰ-ның Женевадағы кеңсесінің директоры қызметін атқарған. Сондықтан ол кісі БҰҰ-ның түрлі комитеттерінде не болатынын жақсы біледі. БҰҰ-ның Адам құқықтары комитеті әлемнің барлық елдеріндегі азаматтық және саяси құқықтардың сақталуын шолып отырады. Соңғы рет Қазақстанға көз салғанда, дәл осы жиын және ұйымдарға бірігу бостандығы мәселесі қаралды. Бұл – өте ауқымды ұғым, ол тек көшеде пикет өткізіп, қолына плакат ұстап ұрандап тұрған адамдар дегенді білдірмейді. Ол, сондай-ақ, адамдардың саяси партияға бірігу, адам құқықтарын қорғау ұйымын құру, жұмысты ұйымдастыру үшін бас қосу не жария түрде бәсекеге түсу сияқты түрлі ұғымды білдіреді.
"Біз жас елміз", "демократияны қалыптастыру үшін уақыт керек" деген сияқты аргументтер бар, меніңше қазір бұлай айту орынсыз. Қазақстан – жас ел емес, оның президенті БҰҰ-ның Женевадағы кеңсесінде жоғары лауазымды қызмет атқарған, ол қазір әлемдегі демократиялық елдердің стандарттарын, олардан не талап етілетінін жақсы біледі.
Азаттық: Соңғы сұрақ 25 ұйым қол қойған хат жайында. Бұл хаттан қандай үміт күтесіздер? Сіздердің дауыстарыңыз биліктің құлағына жетеді деп ойлайсыз ба?
Ивар Дале: Дауысымызды естиді деп үміттенемін. Хаттың ағылшын тіліндегі түпнұсқасымен қоса, қазақ және орыс тілдеріндегі аудармалары президент әкімшілігіне тікелей жіберіледі. Оны ыждағатпен қарап шығады деген үмітім бар. Заңға қарсы наразылық өткізуге ешқандай мүмкіндік жоқ кезде олардың [парламенттің] наразылық туралы заңды қабылдап жатуы – ирония. Дүниежүзіндегі басқа көп ел сияқты Қазақстан да карантинде отыр, ондайда ойыңды көшеге шығып айтуға, бұл заңның қабылдануына наразылық білдіруге еш мүмкіндік жоқ. Сондықтан қазір қолымыздан келгенді жасап, электронды хат жіберіп отырмыз. Хатымызды президент Тоқаев оқып, байыпты қадамға барады деп үміттенеміз.
Белсенділер мәжіліс мақұлдаған "Саяси партиялар туралы" және "Сайлау туралы" заң жобаларын сынады. 22 сәуір 2020 жыл
ПІКІРЛЕР