Сёньняшні госьць перадачы «Інтэрвію тыдня» — ляўрэат сёлетняй літаратурнай прэміі імя Гедройця Макс Шчур, беларускі пісьменьнік, які жыве ў Празе. Ён распавядае пра свае палітычныя погляды і захапленьне анархізмам, адказвае на пытаньне, каго зь цяперашніх беларускіх літаратараў лічыць найлепшымі, і тлумачыць, чаму ня мае жаданьня вяртацца ў Беларусь. Зь ім гутарыў Віталь Цыганкоў.
— Некаторыя ўдзельнікі інтэрнэт-форумаў любяць пры абмеркаваньні нейкага чалавека задаць пытаньне — «А хто ўсе гэтыя людзі?». Паколькі вы досыць невядомы чалавек нават для чытачоў Радыё Свабода, то давайце і пачнём наша інтэрвію з высьвятленьня пытаньня, «хто вы такі».
— Я ўдзячны за гэтае пытаньне і такую яго пастаноўку. У любым выпадку лепей, каб я адказваў на яго сам, чым каб людзі карысталіся нейкімі спэкуляцыямі.
Я беларускі аўтар, які жыве за мяжой ужо амаль 20 гадоў і які ўсё жыцьцё займаецца літаратурай. Нягледзячы на ўсе перашкоды, якія паўсталі ў сувязі з маім ад’ездам, я імкнуся трымаць руку на пульсе і займацца сваёй улюбёнай справай.
— Што вас прымусіла пакінуць Беларусь і ці зьбіраецеся вы вярнуцца?
— Як у многіх маладых людзей — а мне тады было 20 гадоў — у мяне ўзьніклі цяжкасьці з жыцьцём у Беларусі. Ня толькі палітычнага пляну, праблемы з пэўнымі дзяржаўнымі органамі, але і экзыстэнцыяльнага, і псыхалягічнага пляну. У сытуацыі, у якую я трапіў, я чамусьці пастанавіў, што найлепш будзе вырашыць усе праблемы адным махам. Аднак гэтае рашэньне было вельмі спантаннае, а ня ўзважанае. Яно прымалася пад ціскам абставінаў, фактычна гэта былі ўцёкі. Сёньня, вядома, я б па-іншаму сябе паводзіў.
Аднак неабходнасьць зьехаць зь Беларусі насьпявала. Можа, нават калі б не было ціску на мяне з боку ўзгаданых органаў, усё адно рана ці позна так бы ўсё і скончылася. Пры канцы 90-х гадоў такім людзям, як я, жыць у Беларусі раптоўна стала нецікава, сумна, і па-свойму нават небясьпечна.
Пры канцы 90-х гадоў такім людзям, як я, жыць у Беларусі раптоўна стала нецікава, сумна, і па-свойму нават небясьпечна
— Нагадаю, другая частка майго пытаньня — ці зьбіраецеся вы вяртацца ў Беларусь? Ці ёсьць для гэтага нейкія палітычныя і юрыдычныя перашкоды, ці яны пераважна маральна-псыхалягічныя?
— Пра палітычныя ня ведаю — магчыма, іх няма. Што тычыцца юрыдычных, то я не вялікі сябар бюракратыі, і за гэтыя гады так і ня здолеў нармальна аформіцца ў чэскага грамадзяніна. Але гэта пытаньне часу.
Што да псыхалягічных перашкодаў, то яны, вядома, ёсьць. Асабліва ў апошнія дні, калі я назіраю за тым, што адбываецца ў нас, што пішуць людзі, што і як кажуць у інтэрнэце, што абмяркоўваюць — калі я гляджу на ўсё гэта, у мяне досыць мала жаданьня вяртацца ў Беларусь.
— Многія беларускія пісьменьнікі маюць даволі выразныя палітычныя погляды. Напрыклад, Альгерд Бахарэвіч мае відавочна лібэральныя погляды, а Славамір Адамовіч знаходзіцца на процілеглым праварадыкальным флянгу. Хто вы паводле сваіх палітычных перакананьняў?
— Вельмі цікавае пытаньне. Я магу дакладна сказаць, што я ня правы. Мне нават па-свойму шкада некаторых нашых аўтараў, такіх, як Славамір Адамовіч ці Ўсевалад Сьцебурака. Яны заўжды мне падабаліся як аўтары, але пасьля таго як яны занялі пэўную палітычную пазыцыю, я крышку страціў да іх давер як да аўтараў. Шкадую пра гэта.
Вядома, што я ў маладосьці быў анархістам і супрацоўнічаў з «антыпартыйнай групоўкай» «Чырвоны жонд». Але гады мінаюць, чалавек мяняецца, і цяпер у мяне самыя розныя погляды па самых розных пытаньнях. Слушна было б сказаць, што я трымаюся левых пазыцыяў, можна сказаць, што я блізкі да сацыял-дэмакратыі. Калі казаць пра пытаньні тэарэтычныя, пра такія высокія рэчы, як свабоды чалавека ў прынцыпе — то я ўсё яшчэ шмат у чым застаюся анархістам, але з ухілам у бок анархічнага індывідуалізму, кшталту Макса Штырнэра. Гэта ўжо не зусім левы анархізм.
— Для большасьці беларускай публікі ваша імя стала вядомым менавіта ў сувязі з уручэньнем вам прэміі імя Гедройця. Ці разумееце вы, што ўвайшлі ў гісторыю беларускай літаратуры? Як хутка вы ўжыліся, зьмірыліся з гэтым фактам?
— Я надзіва хутка зь ім «зьмірыўся». Мне нават самому дзіўна. Недзе ў глыбіні душы я гэтага чакаў, але меркаваў, што гэта адбудзецца нашмат пазьней. І людзі, якія далі мне гэтую прэмію, напэўна, нават не ўяўляюць сабе, наколькі для мяне гэта важна, найперш псыхалягічна. Бо жыць так доўга за мяжой і фактычна ня мець практычна ніякай зваротнай рэакцыі ад чытачоў (акрамя тых людзей, зь якімі я знаёмы асабіста) — гэта вельмі складана.
І калі ўзяць гэтую прэмію і пакласьці яе на адну шалю, а на другую шалю — усё папярэдняе жыцьцё, напісаньне гэтага раману, то я думаю, што гэта будзе ўраўнаважана. І я ўспрымаю гэта як сатысфакцыю, як...
— ...Як перамогу справядлівасьці?
— Так. Магчыма, гэта нясьціпла. Але для мяне гэта сапраўды перамога справядлівасьці.
— Ваш твор, які выйграў прэмію Гедройця, называецца «Завяршыць гештальт». Ці можна сказаць, што для вас гэты гештальт завершаны з атрыманьнем прэміі? Ці далей адкрываюцца новыя краявіды, дасяжныя мары?
— Так, ён для мяне абсалютна завершаны. Цяпер я адчуваю, што ня маю патрэбы нікому нічога даказваць. А таксама адказваць на пытаньне, хто я такі. У маіх творах — фактычна ўсе зьвесткі, якія могуць быць цікавыя чытачам у Беларусі. І мне хацелася б, каб людзі даведваліся пра маё жыцьцё, мае погляды менавіта з маіх кніг, а ня з мэдыяў.
У мяне цяпер няма патрэбы пісаць кнігі, каб некаму спадабацца
А гештальт завершаны сапраўды. Цяпер у мяне адчуваньне, што ў мяне разьвязаныя рукі. У мяне цяпер няма патрэбы пісаць кнігі, каб некаму спадабацца. Я ў прынцыпе гэтага ніколі не рабіў, але ў выпадку з «Завяршыць гештальт» яно так трошку атрымалася. Бо я задумаў яе як актуальную кнігу, якая будзе мець адрасата. Выбар журы паказвае, што мне гэта ўдалося.
Калі браць пад увагу ўсе цяжкасьці з кнігадрукам у Беларусі, то, мне падаецца, больш справядліва казаць пра творы. І прэмія, якая ацэньвае выключна кнігі, трошку звужае сэгмэнт. Я, напэўна, нават не зьбіраюся далей публікаваць друкаваныя кнігі. Бо гэта надта дарагая асалода, і я думаю, што найлепш будзе публікавацца ў інтэрнэце, як я і рабіў да гэтага. Буду пісаць карацейшыя творы, якія мне бліжэйшыя па фармаце — апавяданьні, аповесьці — якія я да гэтага друкаваў толькі ў часопісах.
— Ці вы маеце нейкую градацыю, герархію сёньняшніх беларускіх літаратараў? Ці лічыце вы, што ёсьць пэўная розьніца паміж тым, як сёньняшняя публіка ўспрымае сучасных літаратараў, і тым, хто і як з творцаў трапіць у гісторыю літаратуры?
— Калі пачынаць з другой часткі вашага пытаньня — натуральна, такая розьніца ёсьць. Я думаю, 99 працэнтаў аўтараў, якія папулярныя ў свой час, зьнікаюць з культурнага кругагляду наступных пакаленьняў. Гэта трэба ўсьведамляць. Тое, што ў мастацтве актуальнае, досыць хутка фільтруецца з часам. Большасьць людзей, якія карыстаюцца пры жыцьці славай і посьпехам — як у песьні Боба Дылана, «першыя становяцца апошнімі», цытуючы Біблію. Вы пыталіся пра герархію сёньняшніх?
Я думаю, 99 працэнтаў аўтараў, якія папулярныя ў свой час, зьнікаюць з культурнага кругагляду наступных пакаленьняў
— Так, асабліва цікавае ваша меркаваньне, бо вы не далучаны да цяперашніх беларускіх літаратурных груповак і тусовак.
— Вядома, у мяне ёсьць свая асабістая герархія. Я ня маю прэтэнзіі на аб’ектыўнасьць. Але нейкай аб’ектыўнай герархіі ў нашай беларускай сытуацыі няма — бо, па-першае, мала чытацкай публікі, па-другое, мала талковых крытыкаў, шчырых і сумленных.
Мой прынцып у падыходзе да сучаснай літаратуры ў тым, што мяне найперш цікавяць аўтары, якія разглядаюць пісьмо менавіта як мастацтва, а не культурную індустрыю. Мае ўлюбёныя аўтары — выдатны аўтар Ільля Сін, потым Сяргей Прылуцкі, які часта піша пад псэўданімам Пістончык. Але, нягледзячы на нібыта несур’ёзнасьць ягонага пісьма — гэта вельмі таленавіты і досыць глыбокі аўтар. Далей — Югася Каляда, Ева Вежнавец, Ігар Бабкоў, моцная проза ў Уладзімера Някляева. Быў калісьці такі аўтар, цяпер амаль забыты — Лявон Вашко, ён вельмі цікава экспэрымэнтаваў з мовай.
Тое, што ў нас найбольш прыкметна на паверхні — гэта далёка не заўсёды адлюстроўвае стан літаратуры менавіта як галіны мастацтва. Большасьць з гэтага (вядома, я ня буду казаць пра ўсіх, бо многіх таленавітых аўтараў не назваў) — гэта не зусім мастацкая літаратура. Гэта проста бэлетрыстыка.
Шкада, што літаратура страціла свой мастацкі драйв, які мела яшчэ ў першай палове 20-га стагодзьдзя. Але гэта агульная сусьветная тэндэнцыя, і нічога з гэтым не паробіш.
