Любжаць ярухі шымскія шкорні
Сьняк і кумухі саладзімны буклей,
Сьняк драпелухі, шыхты і жбахі
Любжаць тартасы і купрэсны манцей.
Не, шаноўныя слухачы, я ня зьехаў з глузду. Гэты верш на дзіўнай незразумелай мове я пачуў ад ільлінскага краязнаўцы Ўладзіміра Кажамякі. Напісаў яго сам краязнаўца. На мове, якую пачуў у дзяцінстве ад дрыбінскіх шапавалаў. Па вайне на самым усходзе Беларусі дрыбінскія шапавалы былі людзьмі знакамітымі. Не было такой вёскі, якую б яны абмінулі з прапановай зваляць валёнкі на ўсю сям’ю. Дзякуючы іх умельству жыхары Дрыбіншчыны і Мсьціслаўшчыны ня мерзьлі самай лютаю зімою. А яшчэ дрыбінскія шапавалы паміж сабой гаварылі на сваёй цэхавай сакрэтнай мове. Якая звалася «катрушніцкі лемезень».
Едучы ў вёску Пакуцьце, былы цэнтар шапавальства, дзе некалі кожная хата была майстэрняю, я спадзяваўся сустрэць хоць аднаго носьбіта «катрушніцкага лемезьня». Па словах 75-гадовага Аляксандра, які нясьпешна шпацыраваў па бязьлюднай вуліцы, дзе большасьць хатаў ужо нежылыя, я спазьніўся гадоў на 50. Ад некалі жывой гаворкі засталіся толькі асобныя словы ў памяці тутэйшых людзей.
— «Кора бальва шкумаеш»? Што ты разумееш? Вёска — гэта «хор’е».
— А жанчына як будзе?
— «Жбаха». А мужык — «куж». Дзяўчына — «шыхта».
— І калі вы ўпершыню пачулі гэтыя словы?
— Я тут нарадзіўся ў 37-м. Бацька валёнкі валіў.
— І паміж сабой людзі гаварылі?
— На гэтай мове. І ў Пакуцьці, і ў Дрыбіне.
— А як яна зьявілася?
— Я чуў, што яна пайшла з Наўгародчыны.
— Ёю можна было пасакрэтнічаць.
— Дзеля гэтага яна і стваралася. Каб паміж сабой на кірмашы гаварыць. І каб ніхто не разумеў. Прадаць жа трэба. «Шкорні схаліл, а прапурыць наскрабень». Валёнкі сапсаваў, а прадаць трэба. Бавоўна — «паруха».
Да размовы далучылася жонка Аляксандра — Галіна. Яна родам з суседняй вёскі Цёмны Лес. І да моўнай сытуацыі ў Пакуцьці жыхарцы таго Цёмнага Лесу прышлося прызвычайвацца доўга. Бо выйшла замуж за пяць кілямэтраў — нібы за мяжу.
— Я пераехала зь Цёмнага Лесу, дык усё зьдзіўлялася. Ня ведаю, як сказаць. Пастаю, паслухаю і як дурніца пайду ў хату. Вакол сьмяюцца. Ня буду хадзіць на вуліцу.
— А многа людзей так гаварыла?
— Дык усе гаварылі толькі на гэтай. А на кірмаш пойдзеш, дык цябе абдураць толькі так.
— І словаў было так многа, што можна было гаварыць?
— Так. Карова — «яўлыда», малако — «гальмо». Бульба — «кульдупа».
Сярэдняга веку вясёлы спадар Валянцін Зюлікаў — адзін зь нешматлікіх людзей, якія ня зьехалі з радзімы. Ён да гэтае пары займаецца вырабам валёнак. Прычым геаграфія замоваў Беларусьсю не абмяжоўваецца. У дзяцінстве Валянцін дасканала ведаў сакрэтную мову. Але ўжо амаль няма з кім на ёй пагаварыць.
— Мы катрушніцкую мову ведалі лепш за родную. Проста так атрымалася, што зь вёскі ўсе паразьехаліся. Цяпер жывуць па гарадах. Перазвоньваемся. «Кора максаеш?» Ну, і ўсё. Па тэлефоне што можна пагаварыць? Як справы, і ўсё. А ў дзяцінстве мы толькі і гаварылі. Каб нас не разумелі. І ні настаўнікі, ні дзеці з суседніх вёсак, ніхто нас не разумеў. Нас і клікалі «сіпакамі». «Сіпак» — гэта вока.
Часам здараліся нават анэкдатычныя выпадкі, калі пакуцьцеўскіх хлопцаў прымалі за замежнікаў.
— Паехалі мы зь сябрам у Пецярбург. Нам па 17 гадоў было. Там хадзілі, гулялі, у краму зайшлі. А там чэргі вялікія. Мы давай па-шапавальску размаўляць. Дык нас за іншаземцаў прынялі і далі магчымасьць купіць без чаргі. А пасьля ў аўтобусе ехалі. Пагаварылі — і давай сьмяяцца. А мужчыну аднаму не спадабалася гэта. Прыняў нас за фінаў. «Ах, вы такія-гэткія фіны, панаехалі сюды!» Давай на нас сварыцца. А нам стала яшчэ сьмяшней. Што нас за фінаў прынялі.
Патрэба быць незразуметымі ў дрыбінскіх шапавалаў узьнікла, па словах Валянціна, не ад добрага жыцьця.
— Карысталіся гэтай мовай, бо хадзілі ў зарабаткі. Два чалавекі зьбяруцца — і пайшлі па вёсках. Навокал усе незнаёмыя. Днём папрацавалі, грошай зарабілі. А людзі ж ведалі, што катрушнікі з грашыма. Было, і рабавалі. Усякае бывала. Добра, калі ты можаш гаварыць на мове, якую ніхто не разумее. Для такіх мэтаў і было.
Захаваць «катрушніцкі лемезень» спрабуюць у Дрыбінскім этнаграфічным музэі. У тым ліку і стараньнямі яго супрацоўніка, некарэннага жыхара Пакуцьця, шапавала Ўладзіміра Асіпоўскага.
— Я разумею працэнтаў на 70, а размаўляць не магу. Асноўны касьцяк, хто выкарыстоўваў лемезень, сышоў. Але дзеці ўжываюць гэтыя словы і дагэтуль. Напрыклад, «халбы». Гэта грошы. «Керя» — піва. «Гардзея» — гарэлка. «Пойдзем пацюкаемся». Гэта значыць — паб’емся. Мы хочам адрадзіць яго для ўсіх.
Чаму ж ня выжыў «катрушніцкі лемезень»? Няўжо толькі з-за таго, што зьнік некалі шматлікі шапавальскі цэх? А разам зь ім зьнікла і патрэба быць незразумелымі для чужых людзей? Як я ні стараўся разгаварыць маіх суразмоўцаў, ніхто зь іх не прыпомніў, каб на гэтай мове сьпяваліся песьні ці складаліся вершы. «Катрушніцкі лемезень» застаўся, па сутнасьці, практычнай прыладай працы. І зьнік, пакінуўшы пасьля сябе некалькі дзясяткаў словаў, якія ў Дрыбіне надрукавалі брашуркаю. Так што — не бывае мовы бязь песьні. І менавіта таму ў мовы беларускай няма шанцаў паўтарыць лёс катрушніцкага лемезьня. Адзіным паэтычным творам на якім застаецца вершык Уладзіміра Кажамякі. А перакладаецца ён наступным чынам:
Любяць бабы добрыя валёнкі
Як і мухі салодкі квас.
Як нявесты, дзеўкі і жонкі
Любяць каўбасы і прэсны алей.
