(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Мінулым летам у Беларусі быў ухвалены Закон “Аб кінэматаграфіі ў Рэспубліцы Беларусь”. Тады ўпершыню ў прававым акце быў уведзены тэрмін “нацыянальны фільм”. Далей болей — толькі што зьявілася і палажэньне аб нацыянальным фільме, зацьверджанае Саветам міністраў. Калі коратка, дык паводле закону нацыянальны фільм мае адлюстроўваць падзеі гісторыі й культуры краіны або важныя зьявы сучаснасьці, якія маюць грамадзкую, гістарычную і культурную значнасьць.
А прызнавацца фільм нацыянальным будзе ў заканадаўчым парадку. Тое, чаго дамагаліся рэжысэры, здымаючы дзясяткі фільмаў, пра што напісаныя тысячы старонак дасьледаваньняў, уклалася ў простую формулу і стала прававым актам. І вось пытаньне экспэртам “Свабоды” — адкуль такая сьмеласьць чыноўнікаў у вызначэньні й дзеля чаго яно ўвогуле патрэбнае? Чаму прымаецца цяпер?
Я папрашу першым пашукаць на яго адказ спадара Петрашкевіча, які, апроч таго, што ёсьць драматургам, у 1970-я гады быў і высокім чыноўнікам Цэнтральнага камітэту Кампартыі Беларусі, загадваў аддзелам культуры”.
(Алесь Петрашкевіч: ) “Нічога ня маю супраць тэрміну “нацыянальнае кіно”. Добры тэрмін, але ўведзены ён, мне здаецца, каб падмяніць сутнасьць. Калі прымаць закон, і вызначаць у ім, што такое нацыянальнае кіно, дык у хуткім часе мы можам атрымаць закон пра нацыянальную літаратуру, нацыянальны тэатар. І ўжо не экспэрты, не спэцыялісты, ня крытыкі й не сябры мастацкіх саветаў будуць прымаць творы, а чыноўнікі, якія бог ведае якую маюць адукацыю, які мэнталітэт, які настрой”.
(Максім Жбанкоў: ) “Ёсьць шмат эўрапейскіх краінаў, якія маюць прававыя сродкі абароны нацыянальнай культуры. Але, наколькі я ведаю, там ніводзін чыноўнік не бярэцца акрэсьліваць, што такое нацыянальны твор мастацтва — крый божа! І яшчэ істотнае пытаньне: чаму гэтыя цыркуляры зьяўляюцца менавіта цяпер? Мне падаецца, што тут ёсьць два магчымыя варыянты. Першы ўзьнікае тады, калі сапраўды нацыянальная культура патрабуе абароны, і трэба неяк спрыяць разьвіцьцю нацыянальнага мастацтва, нацыянальнай самасьвядомасьці. Другі варыянт узьнікае тады, калі нацыянальнае або нацыяналізм у мастацтве паўстае як ідэалягічны праект, як сродак улады дзеля абароны самой сябе. Я перакананы, што ў дадзеным выпадку мы маем справу з другім варыянтам”.
(Ракіцкі: ) “Перадусім у вызначэньні “нацыянальны фільм” улады падкрэсьліваюць зьместавы аспэкт — важныя падзеі, зьявы, факты гісторыі. Але і выбар падзеяў, зьяваў і сродкі, якімі яны будуць адлюстроўвацца, дыктуюцца мастацкімі парамэтрамі й законамі мастацтва. З вашага гледзішча, якія парамэтры могуць паказваць на нацыянальную адметнасьць мастацкага твору — у дадзеным выпадку, кінафільму? І, зрэшты, ці было ў Беларусі нацыянальнае кіно?”
(Петрашкевіч: ) “Я не навічок у гэтых пытаньнях, і не навічок у кінадраматургіі. І як былы даволі значны начальнік у ЦК КПБ, які займаўся культурай, адназначна магу сказаць, што нацыянальнае кіно за савецкім часам было толькі ў Грузіі. Пра нашае кіно я гэтага не магу сьцьвярджаць. У нас гэта можна сказаць толькі пра асобныя творы, прыкладам, пра кінатрылёгію паводле Мележа “Палеская хроніка” ці пра фільмы паводле Пташнікава. Сёньня таксама ёсьць фільм, які можна назваць па-сапраўднаму нацыянальным, але які не дазволены да паказу — карціна Панамарова паводле Быкава. Кажуць, што забаранілі і фільм Кудзіненкі “Акупацыя”. Я бачыў яго на відэастужцы. Вось гэта нацыянальны фільм, але ж ён забаронены, і выглядае, што ўжо паводле закону.
Калі казаць пра нацыянальны фільм, дык гэта ў першую чаргу — нацыянальна сьвядомы адукаваны рэжысэр і аўтар сцэнару. Гэта ня проста беларускі актор, а актор, які абавязкова валодае мовай, тыпаж беларускі, які нясе мэнталітэт беларускі. Нацыянальны фільм — гэта яшчэ і тэмы беларускія. Але гэтыя тэмы патрапілі пад забарону яшчэ да таго, як пачалі пра іх здымацца фільмы. Калі дзяржаўная ідэалёгія не прызнае, што мы мелі дзяржаўнасьць ад 13 стагодзьдзя, калі не прызнаецца, што мы мелі дэмакратычную беларускую дзяржаву ў 1918 годзе, а ўся гісторыя Беларусі пачынаецца ад кастрычніка 1917 году, дык тады няма пра што і гаварыць”.
(Жбанкоў: ) “Я абсалютна згодны з прамоўленым. Дадам толькі, што напраўду ў нас ёсьць праблема з нацыянальным кіно яшчэ і таму, што мы нацыя, якая сама сябе не разумее, якая неадэкватна ставіцца і да свайго гістарычнага мінулага, і тым болей — да сучаснай сытуацыі. Пакуль мы застаемся людзьмі ў цемры. У нас сапраўднага нацыянальнага кіно проста ня можа быць. Менавіта таму істотны прыклад Кудзіненкі. Дарэчы, фільм таксама не дасканалы, але ж ён рухаецца ў правільным кірунку. І калі вызначыць нейкія парамэтры нацыянальнага ў кіно, дык гэта, безумоўна, нацыянальная тэматыка, нацыянальны мэнталіт, і адпаведная стылістыка, якая абгрунтаваная нацыянальнай мастацкай традыцыяй”.
(Ракіцкі: ) “Нацыянальны матэрыял, нацыянальны мэнталітэт, нацыянальны актор, нацыянальная мова. Але, напэўна, ня толькі. Усё гэта разьлічанае на нацыянальнага гледача, менавіта які й мае вызначыць — нацыянальны фільм ці не, успрымаючы твор ці адчужаючы яго ад сябе”.
(Петрашкевіч: ) “Зноў жа, давайце вернемся ў савецкі час. І тады найдакладней ведалі, якім павінен быць фільм ці спэктакль у ЦК і абкаме. А цяпер і тым болей будуць ведаць дзяржаўныя чыноўнікі”.
(Жбанкоў: ) “Усе дбаюць пра нацыянальнае кіно, але ж на справе, што такое нацыянальны фільм, вырашае ня нацыя, вырашаюць чыноўнікі”.
(Ракіцкі: ) “Раней ацэньваць мастацкія вартасьці карціны, як і разважаць пра нацыянальную адметнасьць іх, было справай крытыкаў. За камуністычным часам чыноўнікі ад мастацтва без асаблівых там тлумачэньняў проста прымушалі рэзаць кінастужкі, як тады казалі, каструбаваць іх, а то і клалі на паліцу. Абодвы варыянты, прыкладам, спазнала карціна рэжысэра Бычкова “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. А мы, крытыкі, называлі яе паводле мноства парамэтраў нацыянальным і высокамастацкім фільмам. Цяпер жа вось дзяржаўныя чыноўнікі ўсё вызначаць і адразу на заканадаўчым узроўні. А мо і сапраўды на заканадаўчым узроўні вырашаць лёс карціны — найлепшы шлях? Якія могуць быць наступствы?”
(Петрашкевіч: ) “Магчыма, мой адказ на гэтае пытаньне будзе крыху неканкрэтным. У нас цяпер забароеная не тэматыка, у нас забароненая гістарычная памяць. Забаронена фактычна і мова. Мова забраная ў народу…”
(Ракіцкі: ) “Але, паводле высокага вызначэньня, цяпер нацыянальным лічыцца фільм, які здымаецца на беларускай ці расейскай мовах”.
(Петрашкевіч: ) “Вось гэта вельмі важна! Які ж ён фільм нацыянальны, калі ён здымаецца на мове суседняй дзяржавы?! Калі можна здымаць па-расейску, дык чаму тады нельга па-нямецку? І ці будзе тады фільм нацыянальным?”
(Жбанкоў: ) “Тут я рызыкнуў бы крыху не пагадзіцца. У шэрагу выпадкаў рэжысэры працуюць па-за межамі сваёй краіны — і робяць нацыянальнае кіно. І калі той жа Кустурыца працуе ў ЗША і здымае фільмы на ангельскай мове, ён усё ж робіць сваё аўтарскае, славянскае кіно. Тое ж можна сказаць пра Іаселіяні, які працуе ў Францыі і здымае фільмы на францускай мове. Натуральна, мова — гэта істотны фактар. Але галоўным мне падаецца тое, пра што мы казалі — нацыянальная мэнтальнасьць, нацыянальная душа, сувязь з нацыянальнымі традыцыямі. Калі гэта ёсьць, дык можна працаваць дзе заўгодна, можна быць зразумелым усяму сьвету, але пры гэтым заставацца беларускім мастаком”.
(Ракіцкі: ) “Ці можна вось такія тонкія, далікатныя пытаньні, зьвязаныя з паэтыкай, вобразнасьцю фільму, якія і вызначаюць адметнасьць нацыянальнага мастацкага мысьленьня стваральнікаў, вызначыць на заканадаўчым узроўні?”
(Жбанкоў: ) “На заканадаўчым узроўні можна акрэсьліць што заўгодна. Але ці можа быць з гэтага плён? Мне падаецца, што ў гэтым выпадку, плёну ня будзе. Таму што на самой справе запісанае ў гэтых паперах ня ёсьць падтрымкай нацыянальнай культуры. Гэта відавочна з тэксту. Гэта не падтрымка нацыянальнага кіно. Гэта спроба адміністрацыйнага кіраваньня чым заўгодна, у тым ліку і кінэматографам. Гэта спроба не палітычнай, не ідэалягічнай, а адміністрацыйнай цэнзуры”.
(Петрашкевіч: ) “І падмяніць паняцьце тэрміну “нацыянальны”. Яго падмяняюць, яго выкарыстоўваюць нібыта ў мэтах добрых, а на справе ўсё наадварот”.
(Жбанкоў: ) “Атрымліваецца парадаксальная сытуацыя: нацыянальнае цяпер трэба разумець як дазволенае ўладай”.
(Ракіцкі: ) “Вонкава ўсё гэта выглядае нават прывабна — дзяржава клапоціцца пра росквіт нацыянальнага кінамастацтва. Сродкі, лепшыя сілы цяпер будуць кінутыя на стварэньне нацыянальнага фільму. А ці мае магчымасьці дзяржава, ці яе структура — “Беларусьфільм”, для стварэньня кінатвору, які адпавядаў бы сучасным усясьветным крытэрам?”
(Петрашкевіч: ) “Пры сёньняшняй эканамічнай сытуацыі ў краіне эканоміка самой студыі не дазволіць зрабіць нешта высокамастацкае. Для гэтага патрэбныя грошы, і грошы вельмі вялікія”.
(Жбанкоў: ) “І гэтыя грошы пакуль што прыходзяць да нас з Расеі. І нават калі робіцца беларускае кіно, часта ў ім працуюць расейскія прадусары, а галоўныя ролі выконваюць расейскія акторы”.
(Петрашкевіч: ) “А фільм “Любить по-русски” — гэта таксама беларускі нацыянальны фільм?”
(Жбанкоў: ) “Альбо, прыкладам, тая ж самая апошняя “Дунечка” Аляксандра Яфрэмава. Прабачце, расейскія грошы, расейскія акторы, расейскія пэйзажы, зноў жа расейская мова… Пра што тут казаць? Дэкаратыўнае кіно расейскай правінцыі. Можа, і ёсьць нейкія спробы нешта рабіць, але рэальных магчымасьцяў, я пагаджаюся, няма”.
(Ракіцкі: ) “Такім чынам, экспэрты “Свабоды” сёньня пагаджаюцца ў тым, што прыняцьце Закону “Аб кінэматаграфіі ў Рэспубліцы Беларусь” і вызначэньне Саветам міністраў паняцьця “нацыянальны фільм” ёсьць адным з крокаў ды ўвядзеньня цэнзуры на заканадаўчым узроўні”.
А прызнавацца фільм нацыянальным будзе ў заканадаўчым парадку. Тое, чаго дамагаліся рэжысэры, здымаючы дзясяткі фільмаў, пра што напісаныя тысячы старонак дасьледаваньняў, уклалася ў простую формулу і стала прававым актам. І вось пытаньне экспэртам “Свабоды” — адкуль такая сьмеласьць чыноўнікаў у вызначэньні й дзеля чаго яно ўвогуле патрэбнае? Чаму прымаецца цяпер?
Я папрашу першым пашукаць на яго адказ спадара Петрашкевіча, які, апроч таго, што ёсьць драматургам, у 1970-я гады быў і высокім чыноўнікам Цэнтральнага камітэту Кампартыі Беларусі, загадваў аддзелам культуры”.
(Алесь Петрашкевіч: ) “Нічога ня маю супраць тэрміну “нацыянальнае кіно”. Добры тэрмін, але ўведзены ён, мне здаецца, каб падмяніць сутнасьць. Калі прымаць закон, і вызначаць у ім, што такое нацыянальнае кіно, дык у хуткім часе мы можам атрымаць закон пра нацыянальную літаратуру, нацыянальны тэатар. І ўжо не экспэрты, не спэцыялісты, ня крытыкі й не сябры мастацкіх саветаў будуць прымаць творы, а чыноўнікі, якія бог ведае якую маюць адукацыю, які мэнталітэт, які настрой”.
(Максім Жбанкоў: ) “Ёсьць шмат эўрапейскіх краінаў, якія маюць прававыя сродкі абароны нацыянальнай культуры. Але, наколькі я ведаю, там ніводзін чыноўнік не бярэцца акрэсьліваць, што такое нацыянальны твор мастацтва — крый божа! І яшчэ істотнае пытаньне: чаму гэтыя цыркуляры зьяўляюцца менавіта цяпер? Мне падаецца, што тут ёсьць два магчымыя варыянты. Першы ўзьнікае тады, калі сапраўды нацыянальная культура патрабуе абароны, і трэба неяк спрыяць разьвіцьцю нацыянальнага мастацтва, нацыянальнай самасьвядомасьці. Другі варыянт узьнікае тады, калі нацыянальнае або нацыяналізм у мастацтве паўстае як ідэалягічны праект, як сродак улады дзеля абароны самой сябе. Я перакананы, што ў дадзеным выпадку мы маем справу з другім варыянтам”.
(Ракіцкі: ) “Перадусім у вызначэньні “нацыянальны фільм” улады падкрэсьліваюць зьместавы аспэкт — важныя падзеі, зьявы, факты гісторыі. Але і выбар падзеяў, зьяваў і сродкі, якімі яны будуць адлюстроўвацца, дыктуюцца мастацкімі парамэтрамі й законамі мастацтва. З вашага гледзішча, якія парамэтры могуць паказваць на нацыянальную адметнасьць мастацкага твору — у дадзеным выпадку, кінафільму? І, зрэшты, ці было ў Беларусі нацыянальнае кіно?”
(Петрашкевіч: ) “Я не навічок у гэтых пытаньнях, і не навічок у кінадраматургіі. І як былы даволі значны начальнік у ЦК КПБ, які займаўся культурай, адназначна магу сказаць, што нацыянальнае кіно за савецкім часам было толькі ў Грузіі. Пра нашае кіно я гэтага не магу сьцьвярджаць. У нас гэта можна сказаць толькі пра асобныя творы, прыкладам, пра кінатрылёгію паводле Мележа “Палеская хроніка” ці пра фільмы паводле Пташнікава. Сёньня таксама ёсьць фільм, які можна назваць па-сапраўднаму нацыянальным, але які не дазволены да паказу — карціна Панамарова паводле Быкава. Кажуць, што забаранілі і фільм Кудзіненкі “Акупацыя”. Я бачыў яго на відэастужцы. Вось гэта нацыянальны фільм, але ж ён забаронены, і выглядае, што ўжо паводле закону.
Калі казаць пра нацыянальны фільм, дык гэта ў першую чаргу — нацыянальна сьвядомы адукаваны рэжысэр і аўтар сцэнару. Гэта ня проста беларускі актор, а актор, які абавязкова валодае мовай, тыпаж беларускі, які нясе мэнталітэт беларускі. Нацыянальны фільм — гэта яшчэ і тэмы беларускія. Але гэтыя тэмы патрапілі пад забарону яшчэ да таго, як пачалі пра іх здымацца фільмы. Калі дзяржаўная ідэалёгія не прызнае, што мы мелі дзяржаўнасьць ад 13 стагодзьдзя, калі не прызнаецца, што мы мелі дэмакратычную беларускую дзяржаву ў 1918 годзе, а ўся гісторыя Беларусі пачынаецца ад кастрычніка 1917 году, дык тады няма пра што і гаварыць”.
(Жбанкоў: ) “Я абсалютна згодны з прамоўленым. Дадам толькі, што напраўду ў нас ёсьць праблема з нацыянальным кіно яшчэ і таму, што мы нацыя, якая сама сябе не разумее, якая неадэкватна ставіцца і да свайго гістарычнага мінулага, і тым болей — да сучаснай сытуацыі. Пакуль мы застаемся людзьмі ў цемры. У нас сапраўднага нацыянальнага кіно проста ня можа быць. Менавіта таму істотны прыклад Кудзіненкі. Дарэчы, фільм таксама не дасканалы, але ж ён рухаецца ў правільным кірунку. І калі вызначыць нейкія парамэтры нацыянальнага ў кіно, дык гэта, безумоўна, нацыянальная тэматыка, нацыянальны мэнталіт, і адпаведная стылістыка, якая абгрунтаваная нацыянальнай мастацкай традыцыяй”.
(Ракіцкі: ) “Нацыянальны матэрыял, нацыянальны мэнталітэт, нацыянальны актор, нацыянальная мова. Але, напэўна, ня толькі. Усё гэта разьлічанае на нацыянальнага гледача, менавіта які й мае вызначыць — нацыянальны фільм ці не, успрымаючы твор ці адчужаючы яго ад сябе”.
(Петрашкевіч: ) “Зноў жа, давайце вернемся ў савецкі час. І тады найдакладней ведалі, якім павінен быць фільм ці спэктакль у ЦК і абкаме. А цяпер і тым болей будуць ведаць дзяржаўныя чыноўнікі”.
(Жбанкоў: ) “Усе дбаюць пра нацыянальнае кіно, але ж на справе, што такое нацыянальны фільм, вырашае ня нацыя, вырашаюць чыноўнікі”.
(Ракіцкі: ) “Раней ацэньваць мастацкія вартасьці карціны, як і разважаць пра нацыянальную адметнасьць іх, было справай крытыкаў. За камуністычным часам чыноўнікі ад мастацтва без асаблівых там тлумачэньняў проста прымушалі рэзаць кінастужкі, як тады казалі, каструбаваць іх, а то і клалі на паліцу. Абодвы варыянты, прыкладам, спазнала карціна рэжысэра Бычкова “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. А мы, крытыкі, называлі яе паводле мноства парамэтраў нацыянальным і высокамастацкім фільмам. Цяпер жа вось дзяржаўныя чыноўнікі ўсё вызначаць і адразу на заканадаўчым узроўні. А мо і сапраўды на заканадаўчым узроўні вырашаць лёс карціны — найлепшы шлях? Якія могуць быць наступствы?”
(Петрашкевіч: ) “Магчыма, мой адказ на гэтае пытаньне будзе крыху неканкрэтным. У нас цяпер забароеная не тэматыка, у нас забароненая гістарычная памяць. Забаронена фактычна і мова. Мова забраная ў народу…”
(Ракіцкі: ) “Але, паводле высокага вызначэньня, цяпер нацыянальным лічыцца фільм, які здымаецца на беларускай ці расейскай мовах”.
(Петрашкевіч: ) “Вось гэта вельмі важна! Які ж ён фільм нацыянальны, калі ён здымаецца на мове суседняй дзяржавы?! Калі можна здымаць па-расейску, дык чаму тады нельга па-нямецку? І ці будзе тады фільм нацыянальным?”
(Жбанкоў: ) “Тут я рызыкнуў бы крыху не пагадзіцца. У шэрагу выпадкаў рэжысэры працуюць па-за межамі сваёй краіны — і робяць нацыянальнае кіно. І калі той жа Кустурыца працуе ў ЗША і здымае фільмы на ангельскай мове, ён усё ж робіць сваё аўтарскае, славянскае кіно. Тое ж можна сказаць пра Іаселіяні, які працуе ў Францыі і здымае фільмы на францускай мове. Натуральна, мова — гэта істотны фактар. Але галоўным мне падаецца тое, пра што мы казалі — нацыянальная мэнтальнасьць, нацыянальная душа, сувязь з нацыянальнымі традыцыямі. Калі гэта ёсьць, дык можна працаваць дзе заўгодна, можна быць зразумелым усяму сьвету, але пры гэтым заставацца беларускім мастаком”.
(Ракіцкі: ) “Ці можна вось такія тонкія, далікатныя пытаньні, зьвязаныя з паэтыкай, вобразнасьцю фільму, якія і вызначаюць адметнасьць нацыянальнага мастацкага мысьленьня стваральнікаў, вызначыць на заканадаўчым узроўні?”
(Жбанкоў: ) “На заканадаўчым узроўні можна акрэсьліць што заўгодна. Але ці можа быць з гэтага плён? Мне падаецца, што ў гэтым выпадку, плёну ня будзе. Таму што на самой справе запісанае ў гэтых паперах ня ёсьць падтрымкай нацыянальнай культуры. Гэта відавочна з тэксту. Гэта не падтрымка нацыянальнага кіно. Гэта спроба адміністрацыйнага кіраваньня чым заўгодна, у тым ліку і кінэматографам. Гэта спроба не палітычнай, не ідэалягічнай, а адміністрацыйнай цэнзуры”.
(Петрашкевіч: ) “І падмяніць паняцьце тэрміну “нацыянальны”. Яго падмяняюць, яго выкарыстоўваюць нібыта ў мэтах добрых, а на справе ўсё наадварот”.
(Жбанкоў: ) “Атрымліваецца парадаксальная сытуацыя: нацыянальнае цяпер трэба разумець як дазволенае ўладай”.
(Ракіцкі: ) “Вонкава ўсё гэта выглядае нават прывабна — дзяржава клапоціцца пра росквіт нацыянальнага кінамастацтва. Сродкі, лепшыя сілы цяпер будуць кінутыя на стварэньне нацыянальнага фільму. А ці мае магчымасьці дзяржава, ці яе структура — “Беларусьфільм”, для стварэньня кінатвору, які адпавядаў бы сучасным усясьветным крытэрам?”
(Петрашкевіч: ) “Пры сёньняшняй эканамічнай сытуацыі ў краіне эканоміка самой студыі не дазволіць зрабіць нешта высокамастацкае. Для гэтага патрэбныя грошы, і грошы вельмі вялікія”.
(Жбанкоў: ) “І гэтыя грошы пакуль што прыходзяць да нас з Расеі. І нават калі робіцца беларускае кіно, часта ў ім працуюць расейскія прадусары, а галоўныя ролі выконваюць расейскія акторы”.
(Петрашкевіч: ) “А фільм “Любить по-русски” — гэта таксама беларускі нацыянальны фільм?”
(Жбанкоў: ) “Альбо, прыкладам, тая ж самая апошняя “Дунечка” Аляксандра Яфрэмава. Прабачце, расейскія грошы, расейскія акторы, расейскія пэйзажы, зноў жа расейская мова… Пра што тут казаць? Дэкаратыўнае кіно расейскай правінцыі. Можа, і ёсьць нейкія спробы нешта рабіць, але рэальных магчымасьцяў, я пагаджаюся, няма”.
(Ракіцкі: ) “Такім чынам, экспэрты “Свабоды” сёньня пагаджаюцца ў тым, што прыняцьце Закону “Аб кінэматаграфіі ў Рэспубліцы Беларусь” і вызначэньне Саветам міністраў паняцьця “нацыянальны фільм” ёсьць адным з крокаў ды ўвядзеньня цэнзуры на заканадаўчым узроўні”.
