Тры гады таму Беларусь засталася без Васіля Быкава. Імя вялікага пісьменьніка на гэтым тыдні згадваюць многія й часта: у чэрвені 82 гады таму Васіль Быкаў зьявіўся на сьвет; і ў чэрвені ж у гадавіну пачатку вайны сышоў, пакінуўшы пасьля сябе кнігі, якія дапамагалі й дапамагаюць беларусам жыць, разьбірацца ў сабе і ў навакольным сьвеце.
Тэма Васіля Быкава, ушанаваньня яго памяці гучыць і ў лістах нашых слухачоў. Аўтар аднаго з такіх допісаў — Віктар Каваль зь Віцебску. Ён піша:
“У любой іншай краіне імем пісьменьніка такога маштабу, як Васіль Быкаў, назвалі б вуліцы, плошчы, унівэрсытэты. Яго талент ўвекавечылі б у помніках. А ў нас? Што зроблена за тры гады пасьля сьмерці вялікага беларуса? Ды нічога. Нават надмагільны камень-валун пісьменьнікі набывалі невядома за якія грошы. Сорамна за нас, беларусаў. Улада ўсё разьлічыла правільна: калі творы Быкава не перавыдаваць, імя яго нідзе ня згадваць, дык моладзь пра яго ня будзе ведаць. І так пакрысе будзе прыніжаны і талент пісьменьніка, і ягоны маштаб. Дзеля гэтага ж усё і робіцца. Пасьля Быкава беларуская літаратура асірацела і зьбяднела. Сёньня ў ёй няма такой велічнай фігуры. А тое, што ўлада спрабуе зрабіць з дапамогай расколу Саюзу пісьменьнікаў — дык гэта ўвогуле сьмешна.
Прыўладным творцам далі магчымасьць друкавацца і зарабляць грошы, але гэта зусім не азначае, што іх будуць чытаць і шанаваць. Ніводнага значнага імя ў шэрагах арганізацыі, створанай Чаргінцом, няма. І наўрад ці будзе, бо разумныя людзі ведаюць, якая будучыня чакае гэты саюз пасьля зьмены ўлады ў Беларусі?”
Ня думаю, спадар Каваль, што маштаб асобы Васіля Быкава альбо ўплыў яго твораў можна прынізіць з дапамогай адміністрацыйных мэтадаў. Наадварот, чым больш забаронаў, ігнараваньня і замоўчваньня, тым большая цікавасьць і да творчай спадчыны, і да мясьцінаў, зьвязаных зь імем вялікага пісьменьніка. Так было пры жыцьці Васіля Быкава, так працягваецца і цяпер. А назвы вуліцаў, музэі й помнікі — гэта толькі пытаньне часу. Літаратурныя творы Васіля Быкава будуць жыць значна даўжэй, чым цяперашняя ўлада і тыя людзі, якія спрабуюць прынізіць ці хоць бы праігнараваць спадчыну вялікага пісьменьніка.
Наш слухач з Драгічына Анатоль Месьціч даслаў статыстычныя зьвесткі пра дэмаграфічную сытуацыю ў сваім раёне. Афіцыйныя лічбы наступныя: летась у раёне памерлі й загінулі 876 чалавек, нарадзіліся — 492. Такім чынам, сьмяротнасьць перавысіла нараджальнасьць больш як на 40 працэнтаў. Колькасьць сьмерцяў у 2005 годзе вырасла ў параўнаньні з годам папярэднім на 113 выпадкаў. Адначасова слухач даслаў публікацыю зь берасьцейскай абласной газэты “Заря” пад назвай “Час дэмаграфічных зьменаў”, у якой ідзе размова, як ні дзіўна, пра дэмаграфічныя посьпехі ў тым жа Драгічынскім раёне. Газэта пераконвае чытачоў, што дзякуючы клопатам кіраўніка дзяржавы тэндэнцыя пачынае мяняцца ў лепшы бок:
“У 2004 годзе ў Драгічыне было 270 родаў, а ў 2005-м — ужо 308”, — хваліцца загадчыца радзільнага дому Людміла Скорб. Пра тое, што за гэты ж год памерла амаль 900 чалавек, і гэта на 113 выпадкаў болей, чым летась, у публікацыі ня згадваецца. Гэта ўжо зусім іншая тэндэнцыя, якая для рубрыкі пад назвай “Па прэзыдэнцкай праграме”, відаць, не пасуе”.
Вялікі й вельмі шчыры ліст з Горадні ад прадпрымальніцы Ірыны Бялевіч (прозьвішча выдуманае):
“Сваім сапраўдным імем падпісацца не магу — мне ёсьць што губляць. Апошнія дванаццаць год я прадпрымальнік. Бізнэс невялікі, але на жыцьцё хапае. Ня скарджуся. Але апошнім часам вось пра што я стала задумвацца. Чаму нас так ня любіць наша дзяржава? Нас — гэта прадпрымальнікаў, незалежных бізнэсмэнаў сярэдняга і малога бізнэсу. І вось да якой несуцяшальнай высновы я прыйшла. У таталітарнай дзяржаве ўсё павінна быць пад жорсткім кантролем”.
Далей у сваім лісьце Ірына, грунтуючыся на ўласным досьведзе, разважае пра супрацьстаяньне чыноўнікаў і прадпрымальнікаў:
“Кожны жук і жаба ў чыноўніцкім крэсьле лічыць свой дакумэнт больш важным, чым дакумэнт суседняга міністэрства. Вось бы іх зь цёплых крэслаў выправіць для прафіляктыкі на вольны хлеб. Можа, тады яны зірнулі б на нашу працу па-іншаму. А то — ня жнуць, не аруць, а толькі майстры пладзіць пустыя паперкі. Ведаю многіх сваіх калег — жанчын-прадпрымальніц. Дзейсных, надзейных, энэргічных, настойлівых, прафэсіяналаў у сваёй справе. Гэта проста залаты фонд дзяржавы, які трэба ўсяляк падтрымліваць. А што можа стварыць чыноўнік? Цыркуляры, нарматывы, інструкцыі — тоны макулятуры, напісаныя такой кандовай цяжкой мовай, што пасьля прачытаньня рукі апускаюцца. Няхай спачатку здадуць тэсты на валоданьне нармалёвай мовай, на якой можна папулярна выкладаць свае крывыя думкі, а потым ужо працуюць на дзяржаўным кармленьні”.
Шмат месца ў сваім лісьце гарадзенская прадпрымальніца Ірына Бялевіч надае такой надзвычай важнай для прыватных бізнэсмэнаў тэме, як шматлікія праверкі:
“Працуеш-працуеш без выходных і адпачынкаў — і ўсяго баісься. Баісься, што прыйдуць аднаго разу такія бравыя браткі і ўмомант цябе разуюць-распрануць. А ў іх, звыклых да карных санкцыяў, няма да нас ніякага спачуваньня. Адзін голы цынізм і зьдзекі. Чым не грамадзянская вайна ў мірны час? Я чалавек аптымістычны, але пасьля дванаццаці гадоў вольнага прадпрымальніцтва гляджу ў будучыню без усялякай надзеі. Ня будзе ў Беларусі пэрспэктыўнага заўтра, пакуль прадпрымальнікі застаюцца ў такім незайздросным, вартым жалю стане. Да таго часу, пакуль чыноўнік не навучыцца паважаць нас, нашу працу і ўклад у агульную справу, не засвоіць простай ісьціны, што дзяржава павінна найперш падтрымліваць бізнэс хоць бы на роўных, — будзе і далей у нашай краіне такі выродлівы лад.
Свабодныя грамадзяне ня могуць быць залежнымі ад дзяржавы. Разьвяжыце ім рукі — і яны самі сябе пракормяць, абуюць, апрануць і яшчэ дадуць працу іншым. Але тады гэта ўжо будуць іншыя людзі, якія самі здолеюць паклапаціцца пра сябе. А гэта вельмі небясьпечна для таталітарнай дзяржавы. Наша сыстэма пабудаваная так, каб мы прасілі, прыніжаліся, станавіліся ў чаргу перад чыноўнікамі, якія разьмяркоўваюць даброты. Таталітарнаму рэжыму выгодна мець не свабодных грамадзянаў, а палахлівых і залежных падданых, якіх цікавіць толькі стойла і пойла…
Трэба аддаць належнае таму галоўнаму чалавеку ў нашай краіне, які здолеў пад сябе, пад свой сьветапогляд і сьветаўспрыманьне адбудаваць свой уласны сьвет і пасьпяхова прымусіў нас жыць у ім. Часам мне нават шчыра шкада гэтага чалавека — ён жа стараецца ў меру свайго разуменьня зрабіць нас шчасьлівымі любымі шляхамі й спосабамі, нават карнымі. Але я не хачу жыць у яго сыстэме. Не хачу. Ды толькі выбару ў мяне няма. Пазбавілі мяне выбару. Я ўсім сэрца за перамены ў краіне. Бо дзяржаўная машына расьперазалася і чыніць беззаконьне паўсюль — у эканоміцы, палітыцы, культуры. Паўсюднае хамства ўлады, прымітыўнае жлобства любых начальнікаў, нізкі адукацыйны ўзровень высокіх дзяржчыноўнікаў, таптаньне роднай культуры і мовы — усё гэта дало жахлівы плён. За апошняе дзесяцігодзьдзе вырасла цэлае пакаленьне маладых людзей, якім глыбока абыякава ўсё, што адбываецца ў краіне. Галоўнае, каб іх не чапалі, калі яны ідуць па вуліцы і пацягваюць піўко, ляніва лаюцца (дакладней, размаўляюць на сваім прымітыўна-мацерным слэнгу). І гэта — вельмі вялікі працэнт страчанага пакаленьня. Яны не цікавяцца ня толькі палітыкай. Яны інэртныя і аморфныя ў любых грамадзкіх справах. Можа, сапраўды, трэба спачатку страціць, каб потым набыць?”
Дзякуй вам, Ірына, за шчыры цікавы ліст, за глыбокія развагі і мудрыя высновы. Наўрад ці можна нешта дадаць да вашага аналізу той сыстэмы, якая склалася ў Беларусі ў дачыненьнях паміж уладай і прыватным бізнэсам. Адчуваецца, што гэтыя развагі грунтуюцца на глыбокім веданьні справы, на шматгадовым уласным досьведзе, уласных стратах, расчараваньнях і адкрыцьцях. Вось толькі што да высноваў пра сучасную моладзь... І цяпер, і дзесяць гадоў таму, і заўсёды былі канфармісты, прыстасаванцы, абыякавыя да палітыкі й нават да ўласнай будучыні. Але вось жа ў сёлетнім сьцюдзёным сакавіку на Кастрычніцкай плошчы Менску невядома адкуль зьявіліся гэтыя маладыя бясстрашныя людзі. І гэта пасьля дзесяцігодзьдзя татальнай ідэалягічнай апрацоўкі, ва ўмовах усеагульнай запалоханасьці й падазронасьці. Такіх людзей (ня толькі маладых) у Беларусі шмат. Мяркую так, сярод іншага, па пошце “Свабоды”, у тым ліку і па вашым, Ірына, лісьце.
Дзякуй усім, хто знайшоў час для ліста на “Свабоду”. Пішыце. Чакаем новых допісаў. Праграма “Паштовая скрынка 111” выходзіць у эфір кожную сераду і нядзелю. Аўтару можна пісаць на адрас zdankov_rs@tut.by
Тэма Васіля Быкава, ушанаваньня яго памяці гучыць і ў лістах нашых слухачоў. Аўтар аднаго з такіх допісаў — Віктар Каваль зь Віцебску. Ён піша:
“У любой іншай краіне імем пісьменьніка такога маштабу, як Васіль Быкаў, назвалі б вуліцы, плошчы, унівэрсытэты. Яго талент ўвекавечылі б у помніках. А ў нас? Што зроблена за тры гады пасьля сьмерці вялікага беларуса? Ды нічога. Нават надмагільны камень-валун пісьменьнікі набывалі невядома за якія грошы. Сорамна за нас, беларусаў. Улада ўсё разьлічыла правільна: калі творы Быкава не перавыдаваць, імя яго нідзе ня згадваць, дык моладзь пра яго ня будзе ведаць. І так пакрысе будзе прыніжаны і талент пісьменьніка, і ягоны маштаб. Дзеля гэтага ж усё і робіцца. Пасьля Быкава беларуская літаратура асірацела і зьбяднела. Сёньня ў ёй няма такой велічнай фігуры. А тое, што ўлада спрабуе зрабіць з дапамогай расколу Саюзу пісьменьнікаў — дык гэта ўвогуле сьмешна.
Прыўладным творцам далі магчымасьць друкавацца і зарабляць грошы, але гэта зусім не азначае, што іх будуць чытаць і шанаваць. Ніводнага значнага імя ў шэрагах арганізацыі, створанай Чаргінцом, няма. І наўрад ці будзе, бо разумныя людзі ведаюць, якая будучыня чакае гэты саюз пасьля зьмены ўлады ў Беларусі?”
Ня думаю, спадар Каваль, што маштаб асобы Васіля Быкава альбо ўплыў яго твораў можна прынізіць з дапамогай адміністрацыйных мэтадаў. Наадварот, чым больш забаронаў, ігнараваньня і замоўчваньня, тым большая цікавасьць і да творчай спадчыны, і да мясьцінаў, зьвязаных зь імем вялікага пісьменьніка. Так было пры жыцьці Васіля Быкава, так працягваецца і цяпер. А назвы вуліцаў, музэі й помнікі — гэта толькі пытаньне часу. Літаратурныя творы Васіля Быкава будуць жыць значна даўжэй, чым цяперашняя ўлада і тыя людзі, якія спрабуюць прынізіць ці хоць бы праігнараваць спадчыну вялікага пісьменьніка.
Наш слухач з Драгічына Анатоль Месьціч даслаў статыстычныя зьвесткі пра дэмаграфічную сытуацыю ў сваім раёне. Афіцыйныя лічбы наступныя: летась у раёне памерлі й загінулі 876 чалавек, нарадзіліся — 492. Такім чынам, сьмяротнасьць перавысіла нараджальнасьць больш як на 40 працэнтаў. Колькасьць сьмерцяў у 2005 годзе вырасла ў параўнаньні з годам папярэднім на 113 выпадкаў. Адначасова слухач даслаў публікацыю зь берасьцейскай абласной газэты “Заря” пад назвай “Час дэмаграфічных зьменаў”, у якой ідзе размова, як ні дзіўна, пра дэмаграфічныя посьпехі ў тым жа Драгічынскім раёне. Газэта пераконвае чытачоў, што дзякуючы клопатам кіраўніка дзяржавы тэндэнцыя пачынае мяняцца ў лепшы бок:
“У 2004 годзе ў Драгічыне было 270 родаў, а ў 2005-м — ужо 308”, — хваліцца загадчыца радзільнага дому Людміла Скорб. Пра тое, што за гэты ж год памерла амаль 900 чалавек, і гэта на 113 выпадкаў болей, чым летась, у публікацыі ня згадваецца. Гэта ўжо зусім іншая тэндэнцыя, якая для рубрыкі пад назвай “Па прэзыдэнцкай праграме”, відаць, не пасуе”.
Вялікі й вельмі шчыры ліст з Горадні ад прадпрымальніцы Ірыны Бялевіч (прозьвішча выдуманае):
“Сваім сапраўдным імем падпісацца не магу — мне ёсьць што губляць. Апошнія дванаццаць год я прадпрымальнік. Бізнэс невялікі, але на жыцьцё хапае. Ня скарджуся. Але апошнім часам вось пра што я стала задумвацца. Чаму нас так ня любіць наша дзяржава? Нас — гэта прадпрымальнікаў, незалежных бізнэсмэнаў сярэдняга і малога бізнэсу. І вось да якой несуцяшальнай высновы я прыйшла. У таталітарнай дзяржаве ўсё павінна быць пад жорсткім кантролем”.
Далей у сваім лісьце Ірына, грунтуючыся на ўласным досьведзе, разважае пра супрацьстаяньне чыноўнікаў і прадпрымальнікаў:
“Кожны жук і жаба ў чыноўніцкім крэсьле лічыць свой дакумэнт больш важным, чым дакумэнт суседняга міністэрства. Вось бы іх зь цёплых крэслаў выправіць для прафіляктыкі на вольны хлеб. Можа, тады яны зірнулі б на нашу працу па-іншаму. А то — ня жнуць, не аруць, а толькі майстры пладзіць пустыя паперкі. Ведаю многіх сваіх калег — жанчын-прадпрымальніц. Дзейсных, надзейных, энэргічных, настойлівых, прафэсіяналаў у сваёй справе. Гэта проста залаты фонд дзяржавы, які трэба ўсяляк падтрымліваць. А што можа стварыць чыноўнік? Цыркуляры, нарматывы, інструкцыі — тоны макулятуры, напісаныя такой кандовай цяжкой мовай, што пасьля прачытаньня рукі апускаюцца. Няхай спачатку здадуць тэсты на валоданьне нармалёвай мовай, на якой можна папулярна выкладаць свае крывыя думкі, а потым ужо працуюць на дзяржаўным кармленьні”.
Шмат месца ў сваім лісьце гарадзенская прадпрымальніца Ірына Бялевіч надае такой надзвычай важнай для прыватных бізнэсмэнаў тэме, як шматлікія праверкі:
“Працуеш-працуеш без выходных і адпачынкаў — і ўсяго баісься. Баісься, што прыйдуць аднаго разу такія бравыя браткі і ўмомант цябе разуюць-распрануць. А ў іх, звыклых да карных санкцыяў, няма да нас ніякага спачуваньня. Адзін голы цынізм і зьдзекі. Чым не грамадзянская вайна ў мірны час? Я чалавек аптымістычны, але пасьля дванаццаці гадоў вольнага прадпрымальніцтва гляджу ў будучыню без усялякай надзеі. Ня будзе ў Беларусі пэрспэктыўнага заўтра, пакуль прадпрымальнікі застаюцца ў такім незайздросным, вартым жалю стане. Да таго часу, пакуль чыноўнік не навучыцца паважаць нас, нашу працу і ўклад у агульную справу, не засвоіць простай ісьціны, што дзяржава павінна найперш падтрымліваць бізнэс хоць бы на роўных, — будзе і далей у нашай краіне такі выродлівы лад.
Свабодныя грамадзяне ня могуць быць залежнымі ад дзяржавы. Разьвяжыце ім рукі — і яны самі сябе пракормяць, абуюць, апрануць і яшчэ дадуць працу іншым. Але тады гэта ўжо будуць іншыя людзі, якія самі здолеюць паклапаціцца пра сябе. А гэта вельмі небясьпечна для таталітарнай дзяржавы. Наша сыстэма пабудаваная так, каб мы прасілі, прыніжаліся, станавіліся ў чаргу перад чыноўнікамі, якія разьмяркоўваюць даброты. Таталітарнаму рэжыму выгодна мець не свабодных грамадзянаў, а палахлівых і залежных падданых, якіх цікавіць толькі стойла і пойла…
Трэба аддаць належнае таму галоўнаму чалавеку ў нашай краіне, які здолеў пад сябе, пад свой сьветапогляд і сьветаўспрыманьне адбудаваць свой уласны сьвет і пасьпяхова прымусіў нас жыць у ім. Часам мне нават шчыра шкада гэтага чалавека — ён жа стараецца ў меру свайго разуменьня зрабіць нас шчасьлівымі любымі шляхамі й спосабамі, нават карнымі. Але я не хачу жыць у яго сыстэме. Не хачу. Ды толькі выбару ў мяне няма. Пазбавілі мяне выбару. Я ўсім сэрца за перамены ў краіне. Бо дзяржаўная машына расьперазалася і чыніць беззаконьне паўсюль — у эканоміцы, палітыцы, культуры. Паўсюднае хамства ўлады, прымітыўнае жлобства любых начальнікаў, нізкі адукацыйны ўзровень высокіх дзяржчыноўнікаў, таптаньне роднай культуры і мовы — усё гэта дало жахлівы плён. За апошняе дзесяцігодзьдзе вырасла цэлае пакаленьне маладых людзей, якім глыбока абыякава ўсё, што адбываецца ў краіне. Галоўнае, каб іх не чапалі, калі яны ідуць па вуліцы і пацягваюць піўко, ляніва лаюцца (дакладней, размаўляюць на сваім прымітыўна-мацерным слэнгу). І гэта — вельмі вялікі працэнт страчанага пакаленьня. Яны не цікавяцца ня толькі палітыкай. Яны інэртныя і аморфныя ў любых грамадзкіх справах. Можа, сапраўды, трэба спачатку страціць, каб потым набыць?”
Дзякуй вам, Ірына, за шчыры цікавы ліст, за глыбокія развагі і мудрыя высновы. Наўрад ці можна нешта дадаць да вашага аналізу той сыстэмы, якая склалася ў Беларусі ў дачыненьнях паміж уладай і прыватным бізнэсам. Адчуваецца, што гэтыя развагі грунтуюцца на глыбокім веданьні справы, на шматгадовым уласным досьведзе, уласных стратах, расчараваньнях і адкрыцьцях. Вось толькі што да высноваў пра сучасную моладзь... І цяпер, і дзесяць гадоў таму, і заўсёды былі канфармісты, прыстасаванцы, абыякавыя да палітыкі й нават да ўласнай будучыні. Але вось жа ў сёлетнім сьцюдзёным сакавіку на Кастрычніцкай плошчы Менску невядома адкуль зьявіліся гэтыя маладыя бясстрашныя людзі. І гэта пасьля дзесяцігодзьдзя татальнай ідэалягічнай апрацоўкі, ва ўмовах усеагульнай запалоханасьці й падазронасьці. Такіх людзей (ня толькі маладых) у Беларусі шмат. Мяркую так, сярод іншага, па пошце “Свабоды”, у тым ліку і па вашым, Ірына, лісьце.
Дзякуй усім, хто знайшоў час для ліста на “Свабоду”. Пішыце. Чакаем новых допісаў. Праграма “Паштовая скрынка 111” выходзіць у эфір кожную сераду і нядзелю. Аўтару можна пісаць на адрас zdankov_rs@tut.by
