2024-ы — год Васіля Быкава. 19 чэрвеня — 100-годзьдзе пісьменьніка, якім можа ганарыцца кожны беларус. Пра сустрэчы і размовы зь ім, пра тое, які сьлед пакінулі ягоныя кнігі ў асабістых лёсах і лёсе ўсяго народу, у праекце Свабоды «Наш Быкаў» узгадваюць і разважаюць сябры, паплечнікі, чытачы.
Калі сёньня азірнуцца на апошнія гады жыцьця Васіля Быкава, дык падобна на тое, што ён зьбіраўся. Пачаўшы зьбірацца гады за два... А пазьней, ужо адчуўшы першыя імпульсы болю, адмаўляўся абсьледавацца. «Як ёсьць, — казаў, — так ёсьць. Як будзе, гэтак будзе». Пад самы канец напісаў кнігу ўспамінаў пра зямное сваё жыцьцё — і адышоў у вечнае.
Ня кожнаму ўдавалася так завяршыць свой шлях. У гэтым таксама выявіліся і грунтоўнасьць Быкава, і ягоная годнасьць.
У той дзень, калі ў шпіталі ў Празе яму зрабілі безвыніковую апэрацыю, разрэзалі і зашылі, я ў Хэльсынкі дапісаў раман «Лабух». Паставіўшы кропку ў якой-небудзь працяглай рабоце, адразу адчуваеш стомленасьць, якой не заўважаў, пакуль пісалася. Таму ў бліжэйшы час нечага новага пачынаць я не плянаваў, і,, як толькі Быкаў зазьбіраўся з Чэхіі дахаты (зразумела было, што паміраць), я таксама вырашыў ехаць. Каб даўжэй побач пабыць, падтрымаць, пагаварыць — колькі там засталося...
У Менску я быў раніцай 17 чэрвеня і, кінуўшы дома рэчы, адразу паехаў у Бараўляны. Па дарозе купіў на Камароўцы ружу і суніцы на сунічніку. Сьпелыя, пахкія, толькі што сарваныя...
Васіль Уладзімеравіч ляжаў на высокіх падушках — зьбялелы, схуднелы, зьнясілены хваробай. Відаць было, што ён на мяжы... Праглынуўшы камяк у горле, я аб заклад пабіўся, што ён даўно ня быў у суніцах — праз тое і прыхварэў... Падаў букецік, ён сарваў ягаду: «Праўда, даўно...»
Падключаны да жыцьця трубкамі і дратамі, ён не ўставаў. Я нахіліўся, пацалаваліся... Вочы ў яго былі жывымі, яснымі, пранізьлівымі. Такімі яны мне потым і прысьніліся — з паглядам з болю...
Аддаўшы ружу Ірыне Міхайлаўне, якая гаспадарыла ў палаце, я спытаўся ў Васіля Ўладзімеравіча, як ён думае: што ўсё ж на гэтым сьвеце чалавеку трэба? І ён адказаў, што зусім няшмат. Адно жыцьцё, адна сьмерць, адна кветка.
Прысеўшы да яго на ложак, я папрасіў прабачэньня за тое, што аднойчы павёўся ня лепшым чынам, змусіўшы яго гэта заўважыць і ўголас пра гэта сказаць...
Глянуўшы вочы ў вочы, ён адвярнуўся да сьцяны. Памаўчаў. Пасьля сказаў: «Дзякуй, Валодзя...»
Я ў той дзень быў у яго доўга... Гэтая апошняя нашая сустрэча стала сюжэтам прыпавесьці «Чмель і вандроўнік», напісанай адразу пасьля сьмерці Васіля Быкава. Там сказана пра ўсё найістотнейшае, у тым ліку пра тут згаданае, так што ня варта паўтарацца.
Пад разьвітаньне Васіль Уладзімеравіч спытаў, ці ўзяў я з сабой рукапіс рамана. Каб пакінуў, ён хацеў бы пачытаць... Рукапіс быў у мяне ў сумцы, у якую я палез — і дастаў каньяк (не раманам жа яму перад сьмерцю галаву тлуміць). Прафэсар Мураўёў, які то выходзіў з палаты, то вяртаўся да нас, ледзь не за рукі мяне схапіў: «Ні ў якім разе!..» Я наліў дзьве чаркі: «Прафэсар, за Быкава». Васіль Уладзімеравіч кіўнуў: «Я з вамі і за вас. Сымбалічна...»
Калі я, выходзячы, азірнуўся, Быкаў прыпадняў руку (падняць сіл не было) і ўзьняў вялікі палец. Як некалі ў Тампэрэ... І з гэтым жэстам між намі зачыніліся дзьверы. Навечна, не? Таго ня ўведаць.
Выйшаўшы, я спытаўся ў Мураўёва, ці балюча Быкаву? Рэальна, фізычна. Генадзь Мікалаевіч адказаў, што яшчэ як. Але трывае ён лепш за іншых.
Яшчэ я спытаў, ці былі якія спробы з боку ўлады яго наведаць?.. Каб зрабіць нешта, дапамагчы ці хоць бы, пакуль жывы, разьвітацца. Я ўжо не кажу — павініцца, прабачэньня папрасіць...
«Тут віцэ-прэм’ер адзін ляжыць, — кіўнуў на нейкія дзьверы Генадзь Мікалаевіч, — дык у таго штодня ўладныя наведвальнікі... А што да Быкава... Пазваніў аднойчы Урал Латыпаў, кіраўнік прэзыдэнцкай адміністрацыі. Спытаў, калі можна наведаць. Я так і не зразумеў, ад сябе ён ці ад некага...»
«І што?..»
«І ўсё, — скончыў Мураўёў. — Больш нічога».
Дзясяткі тысяч беларусаў на разьвітаньні з Васілём Быкавым. ФОТА
Генадзь Мікалаевіч Мураўёў пазваніў мне з работы 22 чэрвеня ўвечары. Недзе пасьля шасьці. Сказаў, што ў яго праблема, якую ён ня ведае, як вырашыць. І хацеў бы са мной сустрэцца, каб параіцца.
Ён прыехаў з Бараўлянаў, сустрэліся і пайшлі па горадзе...
Быкаву засталося жыць, можа, да заўтра. Ён гэта адчуў і папрасіў Мураўёва, каб яго завезьлі дахаты. Бо хоча памерці ў сваім ложку.
Ува мне ўсё сьцялася: «Дык завязіце, Генадзь Мікалаевіч. Я б завёз, магу зрабіць гэта з вамі».
Мураўёў сказаў, што Быкаў, адключаны ад сыстэмы штучнай падтрымкі жыцьця, можа памерці (і хутчэй за ўсё памрэ) у машыне.
Тут была праблема. Для доктара яшчэ якая... Я спытаў: «А што Ірына Міхайлаўна?..» Мураўёў адказаў, што нічога. Ці Васіль Уладзімеравіч зь ёй пра гэта не гаварыў, ці яна баіцца і таксама ня ведае, якое прыняць рашэньне. Яна ж яшчэ спадзяецца...
Я сказаў Мураўёву, што, канешне, узяць такое на сябе ён ня можа. А сам вырашыў паехаць і пагаварыць з Ірынай Міхайлаўнай.
Не пасьпеў... Па дарозе, забегшы дамоў пераапрануцца, зазірнуў да Ніла Гілевіча. Проста словам перакінуцца, бо раптам стала ўсіх шкада, а ён гаротна адзіноціўся: ягоная жонка памірала ад той жа хваробы, што і Быкаў. Перагаварылі, я выйшаў — і ў пад’езьдзе сустрэў суседку, якая сказала, што мяне шукаюць, толькі што дамоў званілі: Васіль Уладзімеравіч памёр.
Было каля дзевяці вечара... Суседкай, якая паведаміла мне пра сьмерць Васіля Быкава, была пляменьніца Ўладзімера Караткевіча. Можа, і няма ў тым нічога, але нешта ёсьць... Асабліва калі прачытаць ва ўспамінах Быкава, як не даваў яму Караткевіч сумаваць, суцяшаў ва ўсіх жыцьцёвых клопатах і казаў, што абодва яны ў кнігах сваіх будуць жыць у народзе. Дадаючы, праўда, што сам народ, калі таго не захоча, можа і ня жыць...
(Фрагмэнты ўспамінаў Уладзімера Някляева, якія цалкам надрукаваны ў зборніку «Наш Быкаў». Менск, 2004)
Быкаў на Свабодзе: чытайце і слухайце
Народны пісьменьнік Беларусі Васіль Быкаў (1924–2003) стаяў у першых шэрагах дэмакратычнага руху за нацыянальнае адраджэньне ў Беларусі. Ён удзельнічаў у стварэньні Беларускага народнага фронту (1988) і Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» (1990), Беларускага Хэльсынскага камітэту (1995) і Беларускага ПЭН-цэнтру (1995). Пасьлядоўны крытык Аляксандра Лукашэнкі, Быкаў стаў сымбалем змаганьня зь ягоным аўтарытарным рэжымам. У 1995-м, пасьля гвалтоўнага разгону галадоўкі апазыцыйных дэпутатаў у Вярхоўным Савеце, ён заявіў аб «прэлюдыі фашыстоўскага перавароту», прадказаўшы, што «краінай закіруе прэзыдэнцкая хунта».
Васіля Быкава, якога многія беларусы лічылі «сумленьнем нацыі», прыбралі зь дзяржаўных выданьняў, ягоныя кнігі перасталі друкаваць у дзяржаўных выдавецтвах. Пісьменьніка, намінаванага на Нобэлеўскую прэмію ў літаратуры, прапагандысты шальмавалі, вымусіўшы ехаць у эміграцыю. На Беларусь ён вярнуўся цяжка хворым, усяго за месяц да сьмерці. Пахаваньне Быкава ператварылася ў шматтысячны жалобны мітынг праз цэнтар Менску пад бел-чырвона-белымі сьцягамі.
Апошнія 15 гадоў свайго жыцьця Радыё Свабода стала ці не асноўным каналам звароту Быкава да свайго народу. Нашыя слухачы першыя знаёміліся зь яго новымі творамі, а таксама думкамі, ацэнкамі і прагнозамі.
«Быкаў на Свабодзе» (2005): чытаць кнігу (PDF)
Інтэрвію, выступы беларускага клясыка на Радыё Свабода ў 1991–2003 гг., лісты, малюнкі, фота і ўспаміны. «Надвячоркам кожнага дня я ўключаю прымач і шукаю „Свабоду“. Тое сталася звычкай і патрэбай душы».
«Быкаў на Свабодзе» (2004): слухаць аўдыёдыск
Збор выступаў клясыка беларускай літаратуры ў этэры Радыё Свабода
«Доўгая дарога дадому» (2010): слухаць аўдыёкнігу
Кніга мэмуараў народнага пісьменьніка Беларусі гучыць у аўтарскім выкананьні. Запіс зроблены ў 2002 годзе ў Празе ў студыі Радыё Свабода. Працягласьць гучаньня — 6 гадзін і 22 хвіліны, тыя самыя лічбы пазначаюць і дату сьмерці Васіля Быкава — 22 чэрвеня.
