Пачынаючы з 2020-га, у Беларусі жыць стала горш. Нават так — амаль немагчыма. Небясьпечна, вусьцішна, непрадказальна. Напэўна, так, як у 1930-я, ці так, як у 1940-я. Пасьля было больш-менш, калі лепей, калі горай, але не настолькі фатальна, як у 2020-я. Такое адчуваньне, што людзі, узброеныя біцэпсам, аўтаматам, уладай, цалкам страцілі кантроль над сабой.
Людзкасьць і бязьлюднасьць
Я ўспамінаю сваё асабістае. Мае 1970-я. Раскошу дзяцінства, ладную частку якога праводзіў у Мазыры. Пах крамак — хлебнай і малочнай, збой народу каля царквы, «самавар» (я яшчэ засьпеў гэтых бязногіх франтавікоў на колцах) сьпявае нешта пра «солнышко». Вялізная Прыпяць і пляж з паркам. Гара і таямнічая пячора ў ёй! Згадваю гэта, бо нічога гэтага ўжо няма. Зьнесьлі сотні старадаўніх дамкоў, зьнесьлі нават гару, у якой была тая пячора. Гэта былі яшчэ савецкія зносы, якія я бачыў, а пасьля меў час пераканацца, што на месца тых зносаў нязьменна прыходзіла пустэча.
Мазыр майго дзяцінства быў проста перапоўнены людзьмі, бо на адным пляцы, дзе стаяў наш дом (яго таксама зьнесьлі), сышліся гарадзкі рынак, аўтастанцыя і царква. Усё віравала, і мне асабліва ярка прыгадваецца гэта, калі сёньня праездам наведваюся туды — у нязьменную пустэчу. Адна-дзьве постаці па краях агромністай прасторы. Няма людзей. Новы будынак рынку так і не запрацаваў, аўтастанцыю перанесьлі, дый царква ня моцна абсаджаная вернікамі.
Гэтая чалавечая пустэча, між іншым, адчуваецца па ўсёй Беларусі. Кудысьці падзеліся натоўпы людзей. І пасьля лета 2020-га, на статысячных маршах, я пачаў успрымаць гэта як мэтафару супрацьлегласьцяў, людзкасьці і бесчалавечнасьці. Бо на праспэктах і плошчах Менску я бачыў такі самы чалавечы вір, які бачыў хіба што ў Мазыры свайго дзяцінства.
Ідучы за сваёй мэтафарай, я задаюся пытаньнем: няўжо тады, у дзяцінстве, у нас у краіне было больш людзкасьці і гуманізму — больш, чым цяпер? Ізноў упэўнена адказваю — так. Па-першае, я быў дзіцём і да мяне, зразумела, ставіліся больш лагодна, чым да дарослых. Па-другое, зусім нядаўна людзей выпусьцілі з ГУЛАГу і Хрушчоў прачытаў свае даклады, якія, як ні круці, мелі гуманістычны пасыл. Па-трэцяе, людзі ўспрынялі гэты пасыл і не саромеліся праяўляць дабрыню, наадварот, дабрыня стала трэндам і для ўладаў, і для людзей.
Сёньняшні час моцна ўражвае сваімі адваротнымі плынямі. Але мне пашчасьціла яшчэ ў дзяцінстве неаднойчы пачуць: спачатку будзь чалавекам, а пасьля кім сабе хочаш. «Быць чалавекам» — паўтаралася і ў прыватных размовах, і ў афіцыйнай прапагандзе, у кніжках і фільмах. Быць чалавекам... Мне дагэтуль незразумела, як такое ня можа быць нормай. Хіба што нехта адменіць самыя нормы жыцьця.
Стомлены мілітарызм
Навокал было вельмі шмат залатых зубоў. І гэтая залатазубасьць толькі адцяняла ўсеагульную чорна-беласьць і нішчымніцу. Мілітарнасьць прысутнічала паўсюль — і ў заношаных кіцелях і палітонах, у кірзачах і фуражках, у рухах, інтанацыях і гэтых самых залатых зубах. Але мілітарнасьць была стомленая, змучаная, пазбаўленая энэргетыкі. Такой я яе памятаю ад нараджэньня — зусім не параднай, няяркай і як бы крыху вінаватай. Трохі бравурнасьці пачало зьяўляцца ў ёй у 1980-я, а ў 2000-я яна ўжо стала ня толькі маладой і бадзёрай, але і агрэсіўнай, бяздумнай і бессардэчнай. Праўда, пазбаўленая ідэі, выглядае яна карыкатурна, бо ўяўляе сама сябе савецкай, у маштабах СССР, хоць існуе пры тым у маштабах сярэдняй эўрапейскай, пакуль бязьядзернай і пакуль нэўтральнай краіны. Як казалі ў часы майго дзяцінства, размах на рубель — удар на капейку.
У студэнцкія часы ў Менску пасьля вучобы мы тусаваліся ў сквэрыку Панамарэнкі, дзе заўсёды было людна. Гэта на Першамайскай. Але ў цяперашнюю эпоху сквэрык даўно кімсьці прыўлашчаны і закрыты для наведваньня, заўсёды пусты. Увогуле, з тых маіх 1970-х шмат зьявілася ў Менску мясьцін і будынкаў, куды ня толькі ня зойдзеш проста так, але й не даведаесься, хто там схаваўся. Былі і ў тыя часы «закрытыя аб’екты», але іх закрытасьць заўсёды неяк тлумачылася. А сёньня пра гэта можна толькі гадаць.
Гэта быў час, калі вайна і ГУЛАГ успрымаліся ў большай ступені як гора і бяда, чым як прадмет гонару і гераізацыі. Гераізацыя вайны і Перамогі пачыналася ў часы брэжнеўскага застою як падпорка для слабое ўлады, якая нічога іншага і сутнаснага прапанаваць не магла.
Сёньняшні мілітарызм ужо не выглядае стомленым, ён усяляк дэманструе гатовасьць да новай вайны, хоць і выглядае са сваімі «закрытымі аб’ектамі» ня менш карыкатурна за брэжнеўскі.
Сумнае відовішча. Быццам зьнік той сквэрык з твару места і невядома, ці быў ён калі. Як і яго назвы я больш нідзе не сустракаў, хоць мы ўпэўнена называлі яго сквэрыкам Панамарэнкі. Праўда, ня ведалі, хто гэта такі і чаго ён нарабіў у нашай роднай Беларусі.
Шасьцітомнік Джэка Лёндана
У маім дзяцінстве дужыя людзі, адзінаборцы ўспрымаліся з павагай. І калі казалі, што чалавек — каратыст, гэта значыла, што ён дакладна не задзіра, не бандыт і ня дурань, а той, хто знаецца ў пэўнай філязофіі і нават паэзіі. Напрыклад, мусіш быць ня проста дужым, але і гнуткім, як галінка пад сьнегам, бо нягнуткі зломіцца.
У кагосьці ў фэйсбуку я прачытаў, што акрэсьцінскі міліцыянт Барсукоў — «а, помню, быў прыстойны чэл, чэмпіён у дзюдо-ушу-тайскім боксе». Паралельна ў раённым чаце я прачытаў пра бізнэсоўку, якая пераабулася ў «ябацьку», бо ў яе сын да сьмерці пабіў чалавека, сам кік-баксэр, удалося адмазаць. Ну як так? Калі ты адзінаборац, ты мусіш умець пастаяць за іншых і за сябе. Ты абаронца слабейшых, ты ахоўнік парадку і гармоніі. А галоўнае, цалкам адэкватны і адказны чалавек.
Мне гадоў 11 было, калі прыйшоў у сэкцыю боксу на стадыёне «Дынама». Мае 1970-я. Дагэтуль што толькі не было пераспрабаванае: ад балетных танцаў да суднамадэлізму. І вось лысаваты і каржакаваты трэнэр паставіў нас, новапрыбылых, у лінейку і сказаў: пачнем з таго, што вы прачытаеце шасьцітомнік Джэка Лёндана. Я вучыўся слаба, але чытаў шмат. І Лёндана праглынуў хутка. Марыў дзе-небудзь сярод «белого безмолвия» прыгатаваць сабе на газьнічцы смажаныя бабы з бэконам і кавай... Але гэта было вонкавае, больш важнае засвойвалася на той час падсьвядома.
Як на сёньняшні розум, аднаго гэтага чытва хапіла б, каб раз назаўсёды стаць чалавекам, зьведаць усё самае галоўнае, атрымаць усё самае базавае, што табе спатрэбіцца ў жыцьці. І ня толькі ў тым маім жыцьці, але і сёньня. Вядома, тое жыцьцё зусім не было справядлівым, але цьвёрдасьць характару, гуманістычны падмурак і разуменьне таго, што такое подласьць, плюс самыя розныя тэхнікі бою з подласьцю давалі магчымасьць захоўваць унутраную свабоду. Словам, важна ня кім ты будзеш, а якім.
І яшчэ. Ты стопрацэнтова ведаў, што чалавек чалавеку сябра, таварыш і брат. Ніяк інакш быць ня можа. Фраза homo homini lupus est успрымалася як нешта чужароднае табе, як штосьці зь нейкага іншага сьвету ці іншай, хутчэй за ўсё прыдуманай, кніжнай гісторыі. Дэкляраваць, што «чалавек чалавеку воўк» было б проста непрыстойна ані сярод аднагодкаў, ані сярод старэйшых.
Трэба ўяўляць, што часы былі ня так ужо і далёкія ад вайны і сталіншчыны. Толькі пазьней я даведаўся, што «прыдурак лягерны», напрыклад, якім мы абзываліся ў школе, — гэта гулагаўскі тэрмін. Мы ведалі слова «Варкута» — «Цягнік на Варкуту даўно ту-ту». А лішне суворы дырэктар школы прыгразіў мне аднойчы «чорным воранам». У размовах дарослых і дзяцей я зусім не разумеў выразаў кшталту «ён цябе ракам паставіць», «што ты бяз мыла ў ср*ку лезеш», «мужык ты ці не мужык»... Толькі пазьней высьветлілася, што ўсё гэта — ГУЛАГ.
І тым ня менш (а можа, і дзякуючы гэтай блізкасьці эпохі бесчалавечнасьці) мы не маглі і ўявіць, каб нехта дэкляраваў жыцьцёвы прынцып homo homini lupus est. Не гатовы я да яго і сёньня, хоць усё, што чыніцца навокал афіцыёзам і заяўляецца ў тэлевізіі, адпавядае менавіта гэтаму прынцыпу.
Чалавек чалавеку воўк
У чалавечай пустаце гэты прынцып пачуваецца надзвычай камфортна. На ім будуецца ўся афіцыйная прапаганда, таямнічасьць улады, якая хавае ўсе магчымыя «чырвоныя лініі», быццам іх няма зусім. Калі б у 1970-я мы, салдаты ў савецкім войску, даведаліся пра дзедаўшчыну афіцэраў у войску цяперашнім, «беларускім», мы б адмовіліся ў гэта верыць. Хапала дзедаўшчыны і ў нас, калі «дзяды» зьдзекаваліся з «салагаў», але каб афіцэры даводзілі салдат да самагубства (выпадак шарагоўца Аляксандра Коржыча)...
І самы адпеты вулічны хуліган у 70-я ніколі б не паверыў, што міліцыянт можа надзець на чалавека кайданкі, кінуць яго на зямлю і біць дубінай і нагамі. Ну, тут як мінімум — ляжачага ня б’юць. А калі гэта яшчэ і падлетак, жанчына, дзед... У хулігана быў бы разрыў шаблёна. Так не бывае.
Чытаю інтэрвію прэс-сакратаркі (ужо былой) МУС Чамаданавай да Дня маці. У яе спыталіся, якой яна хоча быць у вачох сваіх дзяцей. «Моцнай і актыўнай», — сказала яна. І ўсё. Моцнай і актыўнай. Але ж гэта крытэрыі для жывёлаў у заапарку, для ваўчыцы — каб яна была моцнай і актыўнай. Ці для вартавога сабакі. Мама павінна быць для дзяцей добрай найперш, у ідэале мама для сваіх дзяцей — гэта сяброўка, а не ваўчыца.
Выходзіць, мае 1970-я сталі нейкім кароткім пэрыядам паміж ГУЛАГам і Акрэсьціна, калі адзінаборцы былі адэкватнымі, а не ператвараліся ў апрычнікаў. Наш час на кожным кроку паказвае, што зусім не абавязкова быць чалавекам: дастаткова таго, што ты арганізм, моцны, актыўны, бадзёры, рашучы, і нехта можа табою кіраваць.
Разуменьне гэтага таксама прыйшло ў 2020-м. Датуль я быў перакананы, што каратэ і іншыя ўсходнія практыкі — гэта перадусім мысьленьне, якое ня столькі пра маханьне рукамі-нагамі, колькі пра сэнсы — пра разуменьне жыцьця і сьмерці, праўды і хлусьні, дабра і зла.
І вось з такім уяўленьнем гады тры таму я павёў малога ў сэкцыю ушу. Малады трэнэр. Некалькі месяцаў дзіця туды хадзіла, нейкіх шах-мах навучыўся. Пытаюся ў яго, а ці гавораць з табой пра тое, што гэта мастацтва, а ня проста рукамі махаць? Не, кажа, ні разу ні пра што такое не гаварылі. У прынцыпе не гавораць.
Розум пакінуў голую сілу. Забраў я малога, каб ня вырас з ваўчынай карцінаю сьвету ў галаве.
Сумнавата стала без каратыстаў, дужых людзей, якія калісьці так любілі пафілязофстваваць і пачыналі трэніроўкі з чытаньня Джэка Лёндана. Растварыліся моцныя людзі ў бесчалавечнай пустаце.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
