У адказ на пытаньне, што адбылося 14 траўня, кожны дасьведчаны ў найноўшай айчыннай гісторыі згадае ганебны рэфэрэндум 1995 году, пасьля якога мы прачнуліся ў іншай краіне. Але ў маёй асабістай гісторыі гэты дзень пазначаны чорным каменем і зь іншае прычыны.
14 траўня 1972-га ў Коўне ў сквэры каля Музычнага тэатру, абліўшыся бэнзінам з трохлітровага слоіка і выгукнуўшы: «Свабоду Літве!», ператварыў сябе ў жывую паходню Ромас Каланта.
У сквэры цьвілі чырвоныя тульпаны. У тэатры якраз у гэты час ішоў спэктакль для дзяцей «Дзяўчынка шукае казку».
Ромас, які памёр ад апёкаў на досьвітку 15 траўня, шукаў свабоду. У краіне, дзе мы нарадзіліся, свабода таксама была казкай.
Яму споўнілася дзевятнаццаць, а мне да дзевятнаццаці заставалася тры месяцы — лета, якога ён ужо ня ўбачыў.
Я быў студэнтам другога курсу гістарычнага факультэту БДУ, жыў у інтэрнаце на вуліцы Сьвярдлова і яшчэ ня меў прыймача «Акіян», які куплю толькі ў верасьні на заробленыя будатрадаўскія грошы. Але я сябраваў з аднакурсьнікам-менчуком Генам, якому бацька, будучы вядомы ў часы незалежнасьці прафэсар-эканаміст Уладзімер Кулажанка, такі прыймач на дзевятнаццаты год нараджэньня ўжо падараваў.
Праз трэскат і выцьцё глушылак мы — праз чатыры словы на пятае — пачулі пра пахаваньне Ромаса. Прамінуў тыдзень, і ў інтэрнатаўскай насьценнай «паштовай скрынцы» з адкрытымі, падпісанымі паводле альфабэту ячэйкамі я знайшоў ліст ад віленскага сябра Пятраса, які першы курс правучыўся з намі, а потым перавёўся на радзіму. Ліст дапамог лепей уявіць падзеі і тады, калі «дзяўчынка шукала казку», і ў дзень пахаваньня.
Пятрас пісаў пра тое, што літоўскія студэнты перадавалі з вуснаў у вусны. У сваім нататніку Ромас пакінуў запіс: ён ненавідзіць сацыялістычны лад, дзе забаранілі нават само слова «свабода». У дзень пахаваньня гэбісты загадалі выносіць труну на дзьве гадзіны раней за абвешчаны час, каб людзі не пасьпелі сабрацца, а кіроўцу грузавіка-катафалка далі каманду адразу ж набраць хуткасьць. (Надмагільны помнік дазволяць паставіць толькі празь дзесяць гадоў.)
Некалькі тысяч юнакоў і дзяўчат сабраліся на месцы самаспаленьня, куды легла цэлая піраміда кветак. Пасьля сьпеваў літоўскіх песьняў, пашыхтаваўшыся па восем, мітынгоўцы з воклічамі «Lie-tu-va! Lie-tu-va!» рушылі да будынку КГБ. Іх сустрэлі густыя ланцугі міліцыі. Разгон ня даў вынікаў, сутычкі з «ахоўнікамі правапарадку» працягваліся два дні. Пятрас пісаў пра пяцьсот арыштаваных. (Потым стала вядома, што сямёра атрымалі турэмныя тэрміны, а сотні ўдзельнікаў дэманстрацый былі адлічаныя з інстытутаў і тэхнікумаў або выгнаныя з працы.)
Мы з Генам і хлопцамі з майго інтэрнацкага пакою, каб выпіць за памяць Ромаса, купілі ў гастраноме-«падкове» на скрыжаваньні вуліц Сьвярдлова і Кірава ўсе пяць наяўных пляшак малдаўскага віна «Граціешты». Віно было недарэчна-дэсэртнае, але нічога іншага, апрача фугасаў чарніла «Санцадар», якім сапраўды можна было пісаць, ды іншых такіх самых прызначаных для савецкіх людзей напояў у краме не знайшлося.
У чэрвені Пятрас даcлаў новы ліст зь перакладам нататкі зь літоўскай «Камсамольскай праўды». Рэспубліканская мэдкамісія прызнала Ромаса Каланту псыхічна хворым, і яго на ўсялякі выпадак пасьмяротна аднавілі ў камсамоле.
Ромас не хацеў жыць у гэтай краіне. Мы ўжо таксама не хацелі жыць у гэтай краіне, не хацелі слухаць абрыдлую дэбільную песеньку пра тое, што «мой адрес не дом и не улица, мой адрес — Советский Союз». Мы ўжо размаўлялі па-беларуску. Мы верылі Генадзеваму бацьку-дацэнту, які часта падкормліваў галаднаватых студэнтаў і штораз, уздымаючы за сталом кілішак з каньяком, казаў: «Усе імпэрыі развальваліся, лясьнецца і гэтая. За тое, каб хутчэй!».
Пры канцы лета мы вярталіся з казахстанскага будатраду і, набліжаючыся да Беларусі, не адрываліся ад вокнаў: калі ўжо, калі мільгане «Сьцеражыся цягніка!»? (Праз шмат гадоў у мяне на гасьцінах дысыдэнт Міхал Кукабака распавядзе, як па вяртаньні з расейскай псыхушкі ў родны Бабруйск кальне яму ў сэрца, калі ўбачыць на знаёмым пераезьдзе замест двух гэтых беларускіх словаў адно расейскі пераклад. Гэта натхніць яго на нарыс «Скрадзеная Бацькаўшчына».)
Увосень мы з Генам Кулажанкам паехалі ў Вільню, а адтуль — зь Пятрасам — у Коўна. Там нас чакаў Антанас, які паказаў шмат разоў перазьнятую фатаграфію Ромаса Каланты і павёў на месца, дзе той астатні раз у жыцьці чыркануў запалкай.
Мы пачулі, што Ромас любіў чытаць раманы, граў на гітары, маляваў і пісаў вершы, нядрэнна гуляў у футбол, хіпаваў, захапляўся дзяўчатамі. Разам з тым ён зьбіраўся паступаць у Ковенскую духоўную сэмінарыю. А з школы і з камсамолу Ромаса выключылі за выступ на гістарычным сэмінары, дзе ён падзяліўся сваімі неартадаксальнымі думкамі пра марксізм.
Урэшце пад нагамі мы ўбачылі накрэсьлены крэйдаю і зацёрты, але не дарэшты, круг. Мы прынесьлі замест кветак залацістыя й ірдзяныя кляновыя лісты. Антанас сказаў, што лепей тут доўга не стаяць. Самаспаленьні на знак пратэсту супроць савецкай акупацыі працягваліся: у Шаўлях, Клайпедзе, Варэне, Коўне...
У вечаровай электрычцы на Вільню насупроць нас сядзела маладая сям’я з хлопчыкам на каленях. Малы бясконца паказваў у цёмнае вакно на поўню і штосьці пытаўся. Пятрас пераклаў: ці будзе ў Вільні яшчэ адзін такі самы прыгожы месяц? Мне востра захацелася, каб калі-небудзь тое самае, але па-беларуску, пытаўся мой сын.
У тую восень я напісаў наіўны і нават трохі сьмешны зь сёньняшняга гледзішча верш «Апошнія з магіканаў»:
Няўжо мы апошнія, хто матчыны песьні ня страціў?
Няўжо мы апошнія, хто мове роднай ня здрадзіў?
Няўжо мы апошнія, браце, і пішам дарма свае вершы?
Але так хочацца верыць: а можа, а можа, мы — першыя?
Потым мяне праз дэканат выклікалі на «прафіляктычную гутарку», дзе далі прачытаць напісанае суседам па інтэрнацкім ложку «тлумачэньне», і «таварыш маёр» (зрэшты, без двукосься: ён сапраўды быў маёрам) абвясьціў, што ім усё вядома. Вядома ў «канторы» было і тое, што ў будатрадзе мы з Генадзем Кулажанкам «извращенно издевались над дорогими советским людям символами». Мелася на ўвазе, што на будоўлі саманных дамкоў для казахскіх працоўных мы выпілоўвалі для прыбіральняў «ачкі» ў форме пяціканцовай зоркі.
У тым самым 1974-м мы пачалі выдаваць на гістфаку альманах «Мілавіца». Мы разумелі, што сярод чытачоў адразу зьявяцца літаратуразнаўцы ў цывільным, таму балянсавалі ў сваіх «творах» на мяжы, як нам здавалася, дазволенага, хоць неўзабаве і зразумелі, што крамолаю была ўжо сама беларуская мова.
Потым мы з Кулажанкам стварылі на нашым гістфаку Клюб аматараў піва (у мэтах кансьпірацыі — КАП), тэарэтычным падмуркам якога было новае маральна-палітычнае вучэньне «піваізм». Клюб быў выкрыты рэктарскай праверкай, якая ў межах тагачаснай усенароднай барацьбы з п’янствам і алькагалізмам застукала нас на гарачым падчас паседжаньня ў родным 25-м пакоі, і на камсамольскім сходзе дэкан з узмакрэлым ад праведнага гневу плехам грымеў: «Арлоў! У Германіі таксама ўсё пачыналася зь піва!». Потым на дзяржэкзамэне па навуковым камунізьме прафэсар Круцько пазбавіў мяне чырвонага дыплёма, выставіўшы ў залікоўку адзіны траяк «за то, что вы во всё это не верите», а сябру Генадзю наогул паставіў «нездавальняюча» і прымусіў хадзіць тры разы на пераздачу.
Потым было знаёмства з Ларысай Геніюш, іншыя падазроныя знаёмствы ды іншыя самвыдавецкія выданьні — свае, беларускія, украінскія і расейскія. У адным я прачытаў верш канцэптуаліста Ўсевалада Някрасава, прысьвечаны чэскаму герою супраціву савецкай акупацыі Яну Палаху:
Я ня Палах
Ты ня Палах
А ён Палах?
А ён
Палах
Гэтыя радкі адразу ўспрыняліся як напісаныя пра Ромаса Каланту.
Потым Кулажанка-малодшы ня вернецца з Аўганістану. Потым савецкая імпэрыя, як і прадказваў Кулажанка-старэйшы, лясьнецца. Пра Ромаса Каланту напішуць кнігі і здымуць фільм, на месцы яго трагічнага пратэсту адкрыюць помнік. Ромас пасьмяротна стане кавалерам ордэна Крыжа Пагоні. Дзень сьмерці Ромаса ў Літве будзе адзначацца як Дзень грамадзянскага супраціву.
Але ўсё гэта будзе потым. А тады, у траўні 1972-га, мы ўзялі ў «падкове» на рагу вуліц Сьвярдлова і Кірава пяць пляшак «Граціешты». Віно мядова-бурштынавага колеру нават на выгляд было салодкае, але яно зразумела нас і ў нейкі момант зьнячэўку зрабілася гаркава-даўкім.
Сёньня віно будзе іншае.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
