20 нечаканых фактаў пра зорку беларускай тэатральнай сцэны.
17 красавіка 1899 году нарадзілася акторка Лідзія Ржэцкая. Яна заўсёды захоўвала незалежнае, вострае меркаваньне. Ні пад кога не падладжвалася. Зьдзіўляла сучасьнікаў тым, зь якой лёгкасьцю і майстэрствам іграла як Міровіча, так і Мальера, Астроўскага і Макаёнка, Аляхновіча і Крапіву. Пры тым, што ня мела адмысловай прафэсійнай адукацыі, але майстэрствам была часам больш творча-выразная, чым зоркі МХАТ-аўскай ці якой іншай маскоўскай сцэны.
1. У юнацтве зь яе хацелі зрабіць опэрную сьпявачку
«На літаратурна-мастацкіх вечарах Менскай жаночай гімназіі ў перадрэвалюцыйныя гады з посьпехам выступала гімназістка Лідзія Ржэцкая. Невялікім, мяккага, задушэўнага тэмбру голасам яна выконвала рамансы рускіх і зарубежных кампазытараў-клясыкаў.
Выкладчык сьпеваў рыхтаваў дзяўчыну ў опэрныя актрысы, прадказваючы ёй вялікую будучыню на опэрнай сцэне. Але Лідзія Ржэцкая стрымана адносілася да пахвалаў свайго настаўніка і сябровак-гімназістак. Яна не пераацэньвала сваіх невялікіх вакальных даных і марыла зусім аб іншай прафэсіі — прафэсіі ўрача»[1].
2. Захацела стаць актрысай і дэбютавала на драматычнай сцэне дзякуючы ўкраінскаму тэатру
«У Менск на гастролі прыехала з Украіны трупа Сагайдачнага. Я не прапускала ніводнага спэктакля. Акторы гралі на ўкраінскай мове, але я яе добра разумела. Некаторыя з гэтай трупы часта бывалі ў нашым доме і ведалі маё захапленьне тэатрам. І вось аднойчы яны папрасілі замяніць захварэўшую актрысу ў спэктаклі „Нешчасьлівае каханьне“. Ня ведаю, адкуль толькі ў мяне ўзялася сьмеласьць, але я згадзілася. Ня памятаю, як іграла, але, відаць, нядрэнна, таму што мяне пачалі ўпрошваць яшчэ раз сыграць у гэтым спэктаклі» [2].
3. Хавала ад маці навіну, што стала актрысай, бо тая марыла, каб дачка была доктарам
«Дома я пра свой дэбют — ні слова. Але ўтаіць не ўдалося. Прыйшла да маёй маці яе прыяцелька ды і кажа:
— Што ж гэта вы не прызнаяцеся, што ваша Ліда ў тэатры выступае?
Маці да мяне. Не прызнаюся. Але ўвечары ўсё раскрылася, бо маці пайшла на спэктакль... Я скончыла менскую Марыінскую гімназію, і ў мяне быў намер стаць урачом. Цяпер, пасьля блізкага знаёмства са сцэнай, пра гэта не магло быць і гутаркі...» [2].
4. З жахам успамінала пра дарэвалюцыйны лёс артыстак
«У дарэвалюцыйны час лёс актрысы быў жудасна цяжкі. Яна цалкам залежала ад антрэпрэнёра-дзяльца, які страшэнна эксплюатаваў актрысу і ў любы час мог выкінуць яе з трупы. Вандроўнае жыцьцё актрысы, вечная пагроза застацца беспрацоўнай у любы момант не давалі ёй магчымасьці мець дзяцей, сям’ю» [3].
5. Захаплялася сваім настаўнікам і галоўным рэжысэрам БДТ-1 Еўсьцігнеем Міровічам
«Вясной 1922 года мастацкім кіраўніком і рэжысэрам нашага тэатра стаў Еўсьцігней Афінагенавіч Міровіч. Гэта быў цудоўны пэдагог, выхавацель. Ён умеў працаваць з моладзьдзю, захапіць яе, запаліць. Ён вучыў нас любіць мастацтва, глядзець на яго як на вялікую сьвятую справу, перасьцерагаў ад штампаў, рамяства. Міровіч заўсёды даваў прастор для творчай выдумкі актора... У часе работы над спэктаклямі раскрываўся рэжысэрскі талент Міровіча. Ён умеў так пабудаваць мізансцэны, дабіцца ад актораў такога глыбокага раскрыцьця псыхалёгіі герояў, што кожны спэктакль быў для нас ня проста новай пастаноўкай, а новай ступеньню авалоданьня прафэсійным майстэрствам» [2].
6. Не любіла багемы і абагаўляла свайго мужа — купалаўскага артыста Леаніда Рахленку
«У нашым доме зусім не было багемнага духу.
Я ня памятаю, каб у нас былі застольлі да ранку. Так, у мяне быў нармальны сямейны дом з выдумшчыкам-татам і мамай, якая яго абсалютна абагаўляла.
У доме, дзякуючы маме, жыў культ шанаваньня бацькі» [4].
7. Палякі адкрыта пісалі, што яна грае лепей, чым зоркі Малога тэатру
«Высокую ацэнку спэктакль „Даходнае месца“ і асабліва Л. Ржэцкая атрымалі, калі тэатар імя Я. Купалы ў 1955 годзе гастраляваў у Польшчы. Польскія рэцэнзэнты параўноўвалі выкананьне беларускай актрысы з ігрой В. Пашэннай (годам раней „Даходнае месца“ у Варшаве паказаў Малы тэатар) і аддавалі перавагу Л. Ржэцкай.
В. Пашэнная ў гэтай ролі трымалася як удава высокапастаўленага чыноўніка, зьбяднелая, але з прэтэнзіямі. Л. Ржэцкая прываблівала дакладнай сацыяльнай характарыстыкай вобраза Кукушкінай. Яна выкрывала нікчэмнасьць яе характару, асуджала сацыяльныя ўмовы, пры якіх нават добрыя па натуры людзі вымушаны прыстасоўвацца, прыніжаць сваю чалавечую годнасьць» [5].
8. Любіла насіць капелюшы з вуальлю
«Заўважыўшы дзесь на сквэры ля фантана „Лебедзь і Амур“ постаць Лідзіі Іванаўны Ржэцкай, магла неўпрыкмет для яе крочыць сьледам за гэтай прыгожай дамай у капялюшыку зь цёмнай вуальлю, з-пад якой агністымі вугельчыкамі зьзялі яе... боскай міласьцю актрысы вочы» [6].
9. Так пераканаўча сыграла калгасьніцу, што ўзрушаныя сяляне выбралі яе старшынёй свайго калгасу
«...аднойчы ў беларускай вёсцы калгасьнікі назвалі [Ржэцкую. — В. Дэ Эм] кандыдатам на самую высокую пасаду на сяле: пасаду старшыні калгаса. Было гэта пасьля спэктакля „Выбачайце, калі ласка“, у якім яна грала калгасьніцу Ганну Чыхнюк. Спэктакль моцна падзейнічаў на гледачоў: пасьля заслоны людзі не разышліся па хатах, а наладзілі ці то абмеркаваньне пастаноўкі, ці то вытворчы сход. У выніку пастанавілі зьняць старшыню... і... запрасілі Лідзію Іванаўну: ім менавіта гэткі быў патрэбен старшыня, якой была яе Чыхнюк» [7].
10. І ў сталінскія, і ў брэжнеўскія часы наракала на адсутнасьць добрага рэпэртуару для беларускіх актрыс
«За ўвесь час працы ў Беларускім дзяржаўным тэатры мне давялося перайграць дзясяткі самых разнастайных роляў. Але толькі некаторыя зь іх прыносілі мне сапраўдную творчую радасьць і задавальненьне. Наша савецкая драматургія ня можа пахваліцца колькасьцю цікавых і паўнакроўных жаночых вобразаў, праца над якімі давала б сапраўдную творчую радасьць, а з клясычных твораў наш тэатар ставіў такія, у якіх галоўнымі пэрсанажамі былі не жанчыны» [3].
«Цяжка зараз з рэпэртуарам. Няма чаго іграць. /.../ Апошні час тэатар бярэцца за інсцэніроўкі. /.../ ці трэба ставіць такія спэктаклі?» [2].
11. За год да пачатку Вялікай Айчыннай вайны нечакана атрымала ліст ад бацькоў, зь якімі страціла была ўсялякую сувязь на 20 гадоў
«На канверце пячатка пункту адпраўлення ліста: «Ліда». Ржэцкая з хваляваньнем глядзела на незнаёмы почырк, на гэтую пячатку і думала: хто мог ёй напісаць? /.../ Але вось яна ўскрыла канвэрт, і ўсе яе здагадкі рашуча расьсеяліся. На невялікім аркушыку шчыльнай паперы было напісана:
«Дарагая, любімая дачка! ...Вось ужо больш за 20 гадоў прайшло з таго часу, як ты страціла нас, а мы цябе. Увесь гэты час мы ня ведалі, дзе ты знаходзісься і як жывеш. Толькі нядаўна мы пачулі па радыё тваё выступленьне і даведаліся, што ты працуеш у Мінску, у Беларускім дзяржаўным тэатры, што ты — заслужаная артыстка...» [8].
12. Разам з мужам адгаварыла дачку ад акторскай прафэсіі
«Вядома, мара пра тэатар жыла ўва мне, а як жа інакш? Але бацькі мяне выхавалі ў перакананьні: каб актрыса адбылася, патрэбныя адмысловыя дадзеныя, непаўторная індывідуальнасьць. /.../ Бацька з мамай хацелі ахаваць мяне... ад жорсткасьці тэатру, і ад залежнага становішча актрысы» [4].
13. Яе раздражнялі маладыя акторы
«...глядзіш часам на нашу моладзь, і становіцца балюча і крыўдна. Прыходзяць маладыя артысты пасьля інстытуту ў тэатар і лічаць, што яны ўсё ўжо ведаюць. Адсюль і нейкая быццам пагарда да нас, старэйшых.
Мы некалі, помню, усё чыталі, займаліся, вучыліся. А ў першыя гады работы ў тэатры дык нават наймалі настаўнікаў, плацілі свае грошы за ўрокі сьпеваў і танцаў. А цяпер запрашаем пэдагогаў у тэатар, дык ня хочуць нашы маладыя вучыцца. А як жа, вучаныя!..» [2].
14. Не разумела сучаснай манеры ігры
«Не разумею я і сучаснай ігры некаторых маладых актораў. Глытаюць словы і фразы. Мармычуць, што нічога не разьбярэш, або, наадварот, крычаць ненатуральна...» [2].
15. Дома ніколі не працавала над рольлю, толькі на рэпэтыцыях у тэатры
«Лідзія Іванаўна зусім не была падобная да актрысы ў звычайным разуменьні. Я ня памятаю, каб яна працавала над рольлю дома, пускалася ў філязафаваньні „з нагоды“, нешта дэманстравала перад люстэркам. Уся праца над роляй рабілася на рэпетыцыі» [4].
16. У канцы 60-х была незадаволеная акторскім складам спэктакля «Паўлінка»
«Мне здаецца, трэба поўнасьцю абнаўляць састаў. Трэба шукаць і рыхтаваць новую, маладзейшую Паўлінку, ды і нам, старым, патрэбна замена. А то і мы для маладой дзяўчыны ўжо ня тата і мама, а дзед і бабуля...» [2].
17. Вядомы тэатральны крытык Тацяна Арлова наракала, што пра Ржэцкую мала пішуць
«Чамусьці пра яе вельмі мала напісана. А здаецца, пра каго ж тады пісаць? Яна адна з заснавальніц тэатру імя Янкі Купалы. Адна з самых любімых і самых папулярных актрыс Беларусі. /.../ І ўсё ж мне здаецца, што напісана пра яе мала, напісана скупа, таму што адзначаны вынікі яе працы, але нідзе не раскрыта лябараторыя актрысы, складаны чалавечы і мастакоўскі пошук» [9].
18. Выступала супраць хрэстаматыйнага прачытаньня клясыкі
«...сёньня клясыку нельга ставіць хрэстаматыйна. У кожнай старой п’есе можна знайсьці нешта сугучнае нашаму часу. І калі падыходзіць да твора з гэтых пазыцый, то спэктакль можа атрымацца сучасны, а таму і хвалюючы. На жаль, гэта не заўсёды ўдаецца. Памятаю, хацелі ў нашым тэатры аднавіць „Ваўкі і авечкі“. /.../ Пачалі працаваць. Толькі бачу я, што не адыходзім мы ад тэксту, ад літары. Ну, думаю, нічога ў нас тады не атрымаецца. ...работа над спэктаклем была прыпынена і больш не аднаўлялася. Ну і дзякуй богу, бо быў бы поўны правал» [2].
19. Была надзвычай папулярная сярод дзяцей, бо па-майстэрску чытала на радыё беларускія народныя казкі
«— Увага! Пачынаем перадачу для дзяцей! Беларускую казку чытае народная артыстка СССР Лідзія Іванаўна Ржэцкая.
Усё ў хаце замірае. І вось — старэчы, спакойны і сардэчны голас па радыё пачынае:
— Было гэта даўно, даўно...
Роўным ручайком з дынаміка льецца голас. У хату прыходзіць чароўная казка... Хто яна такая, Ржэцкая, мы ў дзяцінстве ня ведалі. Затое яе казкі любілі больш за ўсё на сьвеце. Як родная бабулька, прыходзіла яна ў нашу хату. І для нас пачыналася сьвята» [10].
20. Калегі па сцэне дзівіліся яе фэнамэнальнай лёгкасьці і дзівоснай творчай разнастайнасьці
«Калег і партнэраў Лідзіі Іванаўны заўсёды ўражвала фэнамэнальная лёгкасьць, зь якой працавала Ржэцкая. Іншыя артысты на рэпэтыцыях па драбніцах, па штрыхах зьбіраюць характары сваіх герояў, а Ржэцкая зь першай рэпэтыцыі ў стыхіі свайго сцэнічнага характару!» [11].
«Яе таварышаў па працы ніколі не пакідала зьдзіўленьне, што Лідзія Ржэцкая аднолькава свабодна адчувала сябе ў сучаснай п’есе і клясыцы, у камэдыі і трагедыі. /.../ У яе рэпэртуарным сьпісе побач лёгка ўжываюцца самыя супрацьлеглыя пэрсанажы сцэнічных твораў Шоў, Кальдэрона, Мэрымэ, Мальера, Фрэдра, Фанвізіна, Крапівы, Горкага і Астроўскага» [12].
Сьпіс выкарыстаных крыніц:
1. А. Бутакоў. Лідзія Іванаўна Ржэцкая / Мастацтва совецкай Беларусі. 1955.
2.Нэля Ісачанка. Купалінка // Маладосць. 1969, № 4.
3. Л. Ржэцкая. Я шчасьліва // Літаратура і мастацтва. 6–7 лістапада 1937, № 58–59.
4. Тамара Абакумовская, Валентина Рахленко. Мама была подлинной женщиной. Во всем // Рэспубліка. 16 красавіка 1999, № 86–87.
5. Арсень Лабовіч. Самабытны талент // Мастацтва. 1984, № 5.
6. Алена Рынковіч. Пасланцам лёсу — вечная ўдзячнасьць // Літаратура і мастацтва. 16 красавіка 1999 г.
7. Георгій Колас. Яе імя // Работніца і сялянка. 1974, № 6.
8. Г. Щербатов. Заслуженная артистка // Советская Белоруссия. 8 марта 1940, пятница, № 55.
9. Тацяна Арлова. Нішто не страчваецца ў нас / Купалаўцы. 1985.
10. С. Пятровіч. З добрай чараўніцай // Вячэрні Мінск.. 17 красавіка 1969, чацьвер, № 91.
11. Мая Гарэцкая, Сьвятлана Клімковіч. Шчасьлівы дар // Літаратура і мастацтва. 13 красавіка 1979, № 15.
12. Сяргей Пятровіч. Шлях у вялікае мастацтва // Тэатральны Мінск. 1979, № 6.
