Падарожжа ў БНР (19). Луцкевіч пайшоў у адстаўку, Ластоўскі вырваўся ў Коўна

10 сакавік 2018, 17:28

Сяргей Шупа

Сяргей Шупа запрашае далучыцца да ягонага «Падарожжа ў БНР». Так называецца кніга, якую ён вызначыў як архіўны раман, прысьвечаная 100-годзьдзю абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. Кожны дзень на працягу месяца мы публікуем старонкі гэтай кнігі.

Прэзэнтацыя кнігі адбудзецца ў Менску 20 сакавіка. Папярэдне кнігу можна замовіць ТУТ.

Палякі перастаюць прыкідвацца

5 лютага польскі МЗС афіцыйна паведамляе Антону Луцкевічу, што ніякі дакумэнт на выезд з Польшчы яму выдадзены ня будзе. Прэм’ер у роспачы паведамляе пра сваё інтэрнаваньне ўсім замежным місіям БНР з просьбаю аб максымальным розгаласе:

«Гэтым паведамляю Вас, што я польскім Урадам інтэрнаваны ў Варшаве. Міністэрства Спраў Загранічных катэгарычна адмовіла мне выдаць пропуск (замест дыпляматычнае візы) на выезд у Парыж... Калі мяне палякі не арыштуюць, то буду адгэтуль тэй жа дарогаю пасылаць весткі і інструкцыі».

Зьвяртаецца ён і да дыпляматычных прадстаўнікоў краінаў Антанты ў Польшчы, заяўляючы свой рашучы пратэст і просячы аб дапамозе. У адказ — маўчаньне.

Фінскае пацьверджаньне

«Сустрэўшыся тут з Паслом Фінляндыі, я атрымаў ад яго пацьверджаньне прызнаньня Фінляндзкім Урадам незалежнасьці Беларусі», — піша Антон Луцкевіч 10 лютага 1920 году старшыні Найвышэйшай Рады Янку Серадзе. Пакуль што гэта адзінае сьведчаньне аб юрыдычным прызнаньні БНР іншай дзяржавай.

Адпаведныя дакумэнты могуць захоўвацца ў фінскіх архівах. Тое, што калі яны там былі, то нікуды не прапалі — не выклікае ніякіх сумненьняў.

Cherchez la femme

Выканаўца абавязкаў кіраўніка дэлегацыі на Мірнай канфэрэнцыі Аўген Ладноў працягваў пісаць Луцкевічу з Парыжу даўжэзныя лісты, даючы яму самыя падрабязныя інструкцыі, што і як рабіць, у такім духу:

«Прошу быть чрезвычайно осторожным. Я получил случайно сведения, что Вы окружены польками-шпионками. Заклинаю Вас всем для Вас святым не показывайте ни одной женщине нашей переписки. Помните, что исторически установлен факт: польки идеальные патриотки, во имя любви к Родине жертвуют охотно собою. За внешностью любви может скрываться самая ужасная измена, предательство. Бойтесь этого... Будьте осторожны во всех отношениях. Не держите никаких документов, писем, записок в гостиннице. Лучше всего прочитанное уничтожать, сделав необходимые заметки в книжечке у себя».

Тое, што гэтыя лісты не былі зьнішчаныя і захаваліся ў архіве, сьведчыць, што Луцкевіч да гэтых каштоўных парадаў ня надта прыслухоўваўся.

Адстаўка Луцкевіча

Урэшце, пераканаўшыся ў безнадзейнасьці спробаў вырвацца з польскай пасткі, Антон Луцкевіч 28 лютага 1920 году складае зь сябе абавязкі старшыні Рады Народных Міністраў, міністра фінансаў і міністра замежных справаў і даручае часова выконваць гэтыя абавязкі адпаведна Аркадзю Смолічу, Лявону Дубейкаўскаму і Аўгену Ладнову. Просьбу аб адстаўцы ён накіроўвае Найвышэйшай Радзе, але падае да яе ведама, што благі стан здароўя прымушае яго пакінуць пералічаныя пасады «зь сягоньняшняга дня».

З адыходам Антона Луцкевіча ў гісторыі Беларускай Народнай Рэспублікі закончылася эпоха Вялікага Стылю беларускай палітыкі.

У БНРаўскім сьвеце настае ціша

Пасьля адстаўкі Луцкевіча на нейкі момант у гісторыі БНР утвараецца вакуўм. Найвышэйшая Рада, як паведамляе ў тыя дні Аркадзь Смоліч, «нічога ня робіць і не зьбіраецца». Сам Луцкевіч прасіў НР пакуль што ўстрымацца ад прызначэньня яго наступніка — «ажно да лепшага выясьненьня палажэньня».

Апанэнты Луцкевіча — эсэры і эсэфы — яшчэ не апрытомнелі пасьля хвалі рэпрэсіяў, з ключавых фігураў у Менску застаўся толькі кіраўнік Ураду Вацлаў Ластоўскі, але —зноў дамо слова Смолічу — «і той не вылазе».

Хто прызнаў БНР

Ёсьць шмат спэкуляцыяў на тэму прызнаньня незалежнасьці БНР іншымі краінамі. Пералічаюцца розныя сьпісы, дзе колькасьць такіх краінаў даходзіць ледзь не да дваццаці.

Для такіх пераможных рэляцыяў асаблівых падставаў няма. Прызнаньне дэ-юрэ — найвышэйшая ступень прызнаньня, зацьверджаная рашэньнем урадаў, падмацаваная адкрыцьцём пасольстваў і абменам пасламі. На такім узроўні БНР не прызнаў ніхто. Найбліжэй да гэтага была Ўкраінская Народная Рэспубліка, але і там справа не дайшла да практычнага выніку.

Прызнаньне дэ-факта — троху шырэйшая катэгорыя, пра яе можа сьведчыць падпісаньне міжурадавых дамоваў, адкрыцьцё дыпляматычных місіяў, супрацоўнікам якіх гарантуюцца пэўныя правы. У гэтым сэнсе сярод краінаў, якія прызналі БНР дэ-факта, можна залічыць УНР, Літву, Латвію і, магчыма, Эстонію. пад пытаньнем застаецца Турэччына.

Шляхам дыпляматычнай казуістыкі можна ў некаторых заявах польскіх і расейскіх уладаў знайсьці зачэпкі, якія можна было б інтэрпрэтаваць як сьведчаньне прызнаньня незалежнасьці БНР, але роўна гэтак жа іх можна і абвергнуць.

Адназначна не прызналі БНР Нямеччына, Аўстрыя і краіны Антанты. Не прызнала і Чэхаславаччына, хоць беларускага прэм’ера Луцкевіча прыязна прымаў прэзыдэнт Масарык.

Двойчы ў Архівах згадваецца пра тое, што Беларускую Народную Рэспубліку прызнала Фінляндыя. Пра гэта Езавітаў паведамляе тэлеграмай Луцкевічу ў лістападзе 1919 году. І гэта Луцкевічу пацьвярджае фінскі пасол у Варшаве ў лютым 1920 году. Гэты факт шукае свайго пацьвярджэньня дакумэнтамі зь фінскіх архіваў — вось задача для сёньняшніх дасьледнікаў.

Тарашкевіч вучыць арабіцу

Нямала было беларускіх дзеячоў, якія палітыкай займаліся пад ціскам абставінаў — «час быў такі» — і пры любой нагодзе аддаваліся таму, чым яны сапраўды гарэлі. Сярод палітычных віхураў і агульнай жыцьцёвай няяснасьці Браніслаў Тарашкевіч піша Антону Луцкевічу пра тое, чым жыве ягоная душа:

«Браце мілы,

Пісьмы атрымаў. Чуць ужо не падзякаваў за памяць, але разумею, што справа ня ў тым. Уся справа ў Ай-Кітабе. Дык няхай ён зьвядзецца! За ім страціў цэлы дзень. Каб яго добра разабраць, дык трэ было б ведаць прынамсі альфабэт арабскі. Вось я і ўзяўся вучыцца па-арабску!.. Пісаць якія фанэтычныя аб’ясьненьні не бяруся, бо йшчэ (!) не навучыўся арабскіх літар (але на кожны прыпадак маю пазнаёміцца з тутэйшым малной і з... магамэтанствам).

Хоць тут і шмат чаго не хапае, але вось так жа ж неяк нічога сабе».

Апошняя фраза проста несьмяротная.

Ластоўскі вырываецца ў Коўна

Новы беларускі палітычны лідэр Вацлаў Ластоўскі здолеў да канца сакавіка вырвацца зь Менску ў Коўна. Якімі шляхамі ён туды трапіў і чаму менавіта туды, застаецца загадкай. Як і тое, чым ён там займаўся, пакуль 21 красавіка 1920 году ня выехаў у Рыгу, дзе фактычна і пачалася ягоная актыўная дзейнасьць на пасадзе старшыні Рады Народных Міністраў. Але ўжо ў Коўне адбылася пераарыентацыя афіцыйнай пазыцыі БНР у дачыненьні да Літвы.

Яшчэ за год да таго адносіны паміж літоўскімі і беларускімі палітыкамі былі адкрыта варожымі (успомнім і антыбеларускія дэмаршы літоўскай дэлегацыі ў Парыжы, і арышт беларускіх кур’ераў за пашпарты з «Пагоняй»). А цяпер Ластоўскі зьвяртаецца зь лістом да літоўскага МЗС з прапановай навязаць сьціслы міжурадавы кантакт. Узамен за прызнаньне незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі і падтрымку яе дзяржаўных інтарэсаў Урад БНР, паводле Ластоўскага, «гатовы паступіцца сваімі правамі на найболей спорныя пагранічныя тэрыторыі і некаторыя населеныя пункты».

Раней галоўнай прычынай варажнечы і была негатовасьць беларусаў «паступіцца» Вільняй і Горадняй. Цяпер шлях да паразуменьня быў адкрыты.

Сусьветная рэвалюцыя адкладаецца

Новы этап дзейнасьці БНР праходзіў ва ўмовах усталяваньня новага паваеннага парадку на заходніх тэрыторыях былой Расейскай імпэрыі. Савецкая Расея ўжо зразумела, што сусьветная рэвалюцыя адкладаецца на няпэўны тэрмін, і пачала арганізоўваць свае заходнія межы.

Перш была падпісаная мірная дамова і ўсталяваная мяжа з Эстоніяй, на чарзе былі Літва і Латвія. Даслалі прапанову аб мірных перамовах і Польшчы, але польска-бальшавіцкая вайна яшчэ працягвалася, і абодва бакі хацелі прыйсьці да перамоваў зь як найлепшымі пазыцыямі. Адным з галоўных пунктаў такіх перамоваў меўся быць лёс Беларусі, таму беларускія палітыкі дамагаліся дапушчэньня іх на плянаваныя перамовы.

«Спыніць непаразуменьні паміж Беларусьсю і Расеяй»

Дзеля зразумелых прычынаў урад Ластоўскага ніяк ня мог трапіць на польска-савецкія перамовы «праз польскія дзьверы», таму была працягнутая лінія кантактаў з бальшавікамі, распачатая яшчэ ў сьнежні 1919 году, калі эсэры ў Смаленску падпісалі пагадненьне аб супольным антыпольскім змаганьні. Крачэўскі нагадваў Ластоўскаму 16 красавіка: «Справа аб перагаворах з бальшавікамі намі вырашана ў Менску».

Кіраўніцтва БНР стварыла адмысловую дэлегацыю для вядзеньня мірных перамоваў з бальшавікамі і паслала 25 красавіка народнаму камісару замежных справаў РСФСР Чычэрыну ноту з прапановай «спыніць непаразуменьні, якія цягнуцца ў працягу двох з паловаю гадоў паміж Беларусьсю і Расеяй», прызнаць незалежнасьць Беларусі ў яе этнаграфічных межах і распачаць мірныя перамовы. Ластоўскі і паплечнікі, відавочна, спадзяваліся, што саветам спадабаецца ідэя мець на сваім баку антыпольскага саюзьніка, што дапамагло б ім на перамовах з Польшчай.

Дыялёг Чычэрына з Чарапуком

Нота Чычэрыну была перададзеная праз Вайскова-дыпляматычную місію БНР у Рэвэлі савецкай дыпляматычнай місіі ў Эстоніі. На другі дзень была атрыманая тэлеграма з адказам Чычэрына, дзе той пытаецца, які менавіта беларускі ўрад прадстаўляе місія і якое стаўленьне таго ўраду да польскіх і «цэнтральных» (!) уладаў «с точки зрения свободы волеизъявления названного Правительства и той силы, которую оно способно придать своим решением».

Далейшы дыялёг з Чычэрыным на сваю рызыку ўзяўся весьці ўпаўнаважаны МЗС БНР Янка Чарапук. Расейскі дыплямат спытаўся канкрэтна — на якую тэрыторыю пашыраецца ўлада ягонага (Чарапуковага) ураду, якія рэальныя сілы той урад мае і якія можа даць пэрспэктывы на выпадак ваенных дзеяньняў.

На гэта Чарапук даў волю свайму натхненьню і заявіў, што нягледзячы на акупацыю ўлада Ўраду БНР пашыраецца на ўсю беларускую тэрыторыю, дзе ўсё знаходзіцца пад поўным кантролем. Вайсковая сіла складаецца з шматлікіх партызанскіх атрадаў, да якіх у любы момант гатовыя далучыцца беларуска-літоўскія дывізіі, якія, праўда, пакуль што застаюцца пад польскім камандаваньнем, і г. д. Так што «няма ніякіх падставаў марудзіць з боку савецкага Ўраду з прызнаньнем Незалежнасьці і ўступленьня ў перамовы».

За такую самадзейнасьць беларускі дыплямат атрымаў добрага прачуханца ад Ластоўскага: «Даць выгавар гр. Чарапуку за яго непраўдзівыя заявы Савецкаму Ўраду. Такіх заяў ён ня меў права рабіць. Наша сіла палягае на нашым маральным праве да незалежнасьці, а не на рэвалюцыйнай прапагандзе ў Літоўска-Беларускай дывізіі».

Другая нота Чычэрыну

Каб неяк выправіць сытуацыю з шапказакідальнымі заявамі Чарапука, Ластоўскі бярэ дыялёг з Масквой у свае рукі і дасылае Чычэрыну яшчэ адну ноту, дзе пытаецца ня толькі пра згоду на прызнаньне БНР, але і пра вывад з тэрыторыі Ўсходняй Беларусі савецкіх войскаў.

«У выпадку станоўчасьці Вашага адказу, — пісалася ў ноце, — гэткі будзе пададзены неадкладна Парыскай Мірнай Канфэрэнцыі з просьбай аб ужыцьці Антантай захадаў да спыненьня вайны на тэрыторыі Беларусі і да неадкладнага адводу польскіх войскаў зь межаў акупаванай імі Беларусі».

На адказ Чычэрыну быў дадзены тыдзень. Адказ не прыйшоў ні праз тыдзень, ні праз два, ні празь месяц.

А тым часам у Маскве ўжо адбываліся перамовы Савецкай Расеі зь Літвой, дзе беларускія землі разглядаліся як расейскія і былі прадметам абмеркаваньня на тэрытарыяльныя тэмы.