З 12 сьнежня стартуюць продажы раману Кена Кізі «Палёт над гняздом зязюлі» па-беларуску ў перакладзе супрацоўніка Свабоды Аляксея Знаткевіча. Цягам тыдня ў Магілёве і Менску пройдуць вялікія прэзэнтацыі кнігі з удзелам перакладчыка.
— Чаму такі выбар? Кніга «Палёт над гняздом зязюлі» (Ken Kesey. One Flew Over The Cuckoo’s Nest) напісаная ў 1962 годзе, вядомы фільм Мілаша Формана зьявіўся ў 1973-м. Ці не спазьніліся вы?
— Мне здаецца, тыя рэчы, пра якія гаворыцца ў гэтай кніжцы, ня надта зьмяніліся ў параўнаньні з ХХ стагодзьдзем. Гэта адна з найлепшых кніжак ХХ стагодзьдзя, і яна дагэтуль не была перакладзеная на беларускую мову. Таму варта гэта зрабіць, бо такія рэчы павінны быць у любой культуры. Мне здаецца, калі чытаеш цяпер пра тое, пра што напісаў Кізі ў 1962-м, у мінулым стагодзьдзі, адчуваеш, што гэтая кніжка не састарэла. Вядома ж, было б лепей, каб пераклад на беларускую мову зьявіўся раней, але лепей позна, чым ніколі.
— Старэйшае пакаленьне з усясьветнай клясыкай знаёмілася празь пераклады на расейскую мову, часьцяком праз папулярны тады часопіс «Иностранная литература». Па-беларуску амаль нічога не было...
— Я магу дадаць, што я чытаў два расейскія пераклады Кізі, яны абодва даволі добрыя, але я нясьціпла скажу, што мой лепшы. Таму я раю тым, хто чытаў расейскі пераклад, пачытаць і беларускі.
— На маю думку, раман вельмі складаны, там такія трапныя нават імёны і прозьвішчы герояў. Ці дазваляе беларуская мова перадаць гэтыя мэтафары, аксюмароны, якімі мысьліў Кен Кізі?
— Любая мова дазваляе ўсё перадаць, і любая мова можа не дазволіць нешта перадаць, і давядзецца прыдумляць нешта іншае. Ёсьць тысячы рэчаў, якія магчымыя і абавязковыя ў адной мове і немагчымыя ў другой, і неабавязковыя. Напрыклад, простая мова: «Taylor drank a glass of beer». З гэтай ангельскай фразы незразумела, Тэйлар жанчына ці мужчына. А калі перакладаць яе на расейскую, беларускую ці іншыя славянскія мовы, дзе ў мінулым часе дзеяслоў патрабуе роду, трэба вызначацца, ці то яна выпіла, ці то ён выпіў, і немагчыма адысьці ад гэтага, неабходна звужаць, трэба ведаць род. А ўявім сабе, што ў літаратурным творы важна захаваць нявызначанасьць... Такога кшталту тэхнічныя рэчы сустракаюцца на кожным кроку, у любым тэксьце, і іх трэба неяк вырашаць. Гэта задача для любога перакладчыка мастацкага тэксту, яна не залежыць ад мовы, на якую перакладаеш. І чым далейшыя адна ад адной мовы, тым цяжэй гэта рабіць, вядома ж. І чым далейшыя адна ад адной культуры.
— Ну а цяжка было працаваць? Колькі часу пайшло на пераклад?
— Мне здаецца, што тэкст выйграў ад таго, што паміж перакладам і выданьнем прайшло шмат гадоў. Бо я пераклаў раман яшчэ ў канцы 2009 году, быў першы варыянт тэксту. А потым ён ляжаў. Я некалькі разоў перапісваў, рэдактарка тэксту Марыя Мартысевіч таксама перапісвала, мы ўзаемна рабілі некаторыя прапановы. Потым гэта ўсё яшчэ вычытвала карэктарка Настасься Мацяш і рабіла свае прапановы, частка зь якіх таксама прымалася. Тое, што над тэкстам працавалі доўга, мне здаецца, пайшло яму на карысьць.
— То бок доўга шліфавалася. Калі я чытала расейскую крытыку наконт раману Кена Кізі, зачапілася за фразу: «Кніга хутка стала клясыкай пакаленьня бітнікаў і хіпі». Вы згодныя з гэтым выказваньнем?
— У прынцыпе, так. У тым сэнсе, што Кізі якраз быў унікальны тым, што ён не належаў ні да пакаленьня бітнікаў, ні да пакаленьня хіпі. Ён быў крышку раней за хіпі, крышку пазьней за бітнікаў, яго паважалі і тыя, і другія. Ён з гэтай кніжкай адразу так моцна і гучна ўвайшоў у літаратуру. Пры тым, што многія літаратурныя крытыкі найлепшым лічаць ня гэты ягоны раман, а іншы — «Sometimes a great notion» («А часам дужа хочацца»). І Кізі стаў аўтарытэтны і ў тым пакаленьні, і ў другім. Але ў нашай частцы сьвету была «жалезная заслона», была цэнзура, і мала хто мог увогуле прачытаць гэты тэкст у арыгінале тады, і мала хто мог яго прачытаць, пакуль ён не зьявіўся ў перакладах ужо на расейскую мову ў канцы 1980-х — пачатку 1990-х. На жаль, гэта была такая скрыўленая сытуацыя, калі тое, што зьяўлялася ў сьвеце, нельга было перакласьці адначасова са зьяўленьнем. Цяпер крыху лепш.
— А вы чыталі пераклады на расейскую мову? Ці не прайшліся па перакладах цэнзары?
— Так, чытаў, і ня толькі на расейскую мову, а яшчэ і на чэскую. Справа ў тым, што, пакуль была такая моцная цэнзура, не было магчымасьці ўвогуле перакласьці гэтую кніжку і не было магчымасьці яе выдаць. Я ня думаю, што ў перакладчыка на расейскую мову Віктара Голышава была нейкая праблема з цэнзурай... У яго вельмі добры клясычны пераклад, і там, хутчэй, праблема, на маю думку, у тым, што ён занадта размоўнай мовай паспрабаваў крыху ажывіць гэты тэкст і скарыстацца размоўнымі стылямі, якія не заўсёды адпавядалі арыгіналу. Але пры гэтым яны вельмі добра і жыва чыталіся. То бок той голас, які стварыў Кізі, не гучыць настолькі груба і сакавіта, як той голас, які зрабіў перакладчык на расейскую мову.
Гэта, дарэчы, агульная праблема савецкай школы перакладу. Прычым гэта можа быць і праблемай, і здабыткам. Напрыклад, фраза «Пустяки, дело житейское» з расейскага перакладу кнігі пра Карлсана, якую усе ведаюць. То бок ёсьць нейкія знаходкі, якія ў арыгінале не гучалі настолькі сакавіта, але перакладчык прыдумляў іх, каб неяк ажывіць тэкст. І гэта нармальна. Ну, а цэнзуры, мне здаецца, на той момант ужо не было.
— Многія паглядзелі фільм Мілаша Формана «Палёт над гняздом зязюлі» паводле раману Кена Кізі. Ці варта пасьля фільму чытаць кнігу?
— Калі мы ладзілі паказ «Палёту над гняздом зязюлі» ўлетку ў Менску і зрабілі з Паўлам Касьцюкевічам беларускія субтытры, на тым паказе я казаў, чаму варта чытаць кніжку пасьля таго, як паглядзелі фільм. Таму што рэжысэр, ставячы фільм паводле вялікага, тоўстага, доўгага літаратурнага твору, ня можа скарыстаць увесь матэрыял. Даводзіцца адкінуць большасьць рэчаў, якія ёсьць у літаратурным творы. І Форман гэта выдатна зрабіў — ён фактычна выкінуў большую частку таго, што ёсьць у кнізе, узяў зь яе толькі кавалак.
Гэта як з агромністай глыбы мармуру робіцца невялікая статуя, усё лішняе адкідаецца, адсякаецца. Або калі ўзяць іншую мэтафару: гэта агромністы замак, і ў ім ёсьць адзін вялікі пакой, прыгожы, цудоўны, добра аздоблены, можна ўвесь дзень сядзець у гэтым пакоі і атрымліваць ад гэтага задавальненьне, а можна выйсьці, пахадзіць па замку і пабачыць іншыя пакоі. Дык вось фільм — гэта адзін такі пакой, а кніга нашмат больш складаная, нашмат больш аб’ёмістая, і там нашмат больш усяго пераплецена. Таму пасьля таго, як паглядзеў фільм, вельмі лягічна прачытаць кнігу. І зразумець, што насамрэч там усё зь іншай пэрспэктывы, там няма таго, што называецца спойлерамі. Вы нібыта ведаеце, чым усё скончыцца, але чытаецца яно зусім па-іншаму. Так і ў мяне атрымалася, што я спачатку глядзеў фільм Формана з Джэкам Нікалсанам, а потым чытаў кнігу. І абсалютна добра яна чыталася, калі ты нават ужо ведаеш частку сюжэту. Бо тое, што ў фільме — толькі невялікая частка кніжнага сюжэту. Але фільм цудоўны, і каб кнігу цалкам экранізаваць, спатрэбілася б зрабіць сэрыял на пару дзясяткаў сэрый.
— Кажуць, што маладое пакаленьне мала цяпер чытае, яно жыве ў інтэрнэце. На якую публіку разьлічаны ваш пераклад, якіх чытачоў вы б хацелі бачыць?
— Мне здаецца, што ў любым пакаленьні людзі ўсё адно цікавяцца гісторыямі, няважна, як яны сфармуляваныя. У ЗША, напрыклад, вельмі папулярны жанр коміксаў. Але комікс — гэта ўсё роўна гісторыя, там ёсьць сюжэт, там ёсьць героі, нешта адбываецца, нешта мяняецца. І ў гэтым сэнсе кніга — для тых, хто цікавіцца гісторыямі. А такія людзі будуць заўсёды, таму што гэта чалавечая прырода — цікавіцца іншымі людзьмі і тым, што адбываецца з табой і іншымі, цікавіцца сюжэтамі, цікавіцца гісторыямі.
— А як вы ацэньваеце ў цэлым сытуацыю зь перакладамі на беларускую мову? Зараз зьявіліся сэрыі «Амэрыканка», якую адкрывае ваш пераклад Кізі, «Брытанка» ў часопісе «ПрайдзіСьвет», толькі выйшаў Маркес па-беларуску — «Каханьне падчас халеры». Ці адчуваеце вы зрухі?
— Мне цяжка меркаваць. Але, мне здаецца, гэта якраз тая сфэра, дзе шмат залежыць ад культурнай палітыкі дзяржавы. То бок калі ў нас ёсьць, напрыклад, школьная праграма па літаратуры, то было б выдатна, каб былі пераклады клясыкі на беларускую мову. Калі ёсьць выбар для дзяцей, на якой мове чытаць таго ж Маркеса, было б выдатна, калі б і ў старэйшых клясах сярэдняй школы, і на пачатковых курсах унівэрсытэту людзі чыталі пераклады, зробленыя на беларускую мову. Часам гэта выдатныя тэксты — Васіль Сёмуха стварыў цэлы корпус тэкстаў, зараз выдаюць сэрыю нобэлеўскіх ляўрэатаў у перакладах на беларускую мову. Таму, мне здаецца, тут шмат залежыць ад сьвядомай культурнай і моўнай палітыкі дзяржавы.
***
Кнігу «Палёт над гняздом зязюлі» можна купіць у краме symbal.by ды іншых віртуальных і рэальных кнігарнях: oz.by, knihi.by, januskevic.by, у кнігарнях «ЛогвінаЎ» (пр. Незалежнасьці, 37а), «Акадэмкніга» (пр. Незалежнасьці, 72) «Сон Гоголя» (вул. Леніна, 15).
14 сьнежня прэзэнтацыя раману адбудзецца ў Магілёве («Кола сяброў», вул. Чкалава, 16, пачатак у 18:30). А 16 сьнежня для чытачоў у Менску ў памяшканьні Прэс-клюбу (вул. Веры Харужай, 3-601) распачнецца вялікая літаратурна-музычная вечарына «Амэрыканка. Пачатак». Прагучаць вершы і проза Кена Кізі, Чарлза Букоўскага, Чака Паланюка, Маргарэт Этвуд, Курта Вонэгута, Боба Дылана, Леанарда Коэна ў беларускіх перакладах. Музычную частку забясьпечаць музыкі гуртоў Scarlett, Clara Venus, Deproverst. Пачатак у 19:00.
Уваход на ўсе імпрэзы бясплатны.
