Беларуская вёска зьнікае. Тыя паселішчы, што бліжэй да галоўных дарог і вялікіх гарадоў, ператвараюцца ў аграгарадкі і прыгарады. А тыя, што схаваныя ад людзкіх вачэй, усё больш нагадваюць дэкарацыі для фільмаў жахаў. Калі яшчэ гадоў дзесяць таму ў пакінутых хатах і пахілых платах я знаходзіў прыгажосьць згасаньня, дык сёньня на скасабочаныя сьцены з разьбітымі шыбамі пад дзіравымі дахамі глядзець страшна. А калі ў вёсцы няма ніводнага жыхара, дык у кожнай закінутай хаце бачыцца прывід памерлага калгасьніка.
Тым больш нечакана пабачыць на пакінутым двары этуднік і фігуру мастака. У амаль вымерлай вёсцы Макаравічы я пазнаёміўся са Зьмітром Буглаком. Студэнтам Акадэміі мастацтваў, якога цягне ўвасабляць на палатне не аграгарадкі і сталічныя праспэкты, а тое, чаго заўтра ня будзе.
— Чаму вы выбралі для сваёй карціны гэты аб’ект?
— Прыгожая хата. Хацелася б занатаваць гэты краявід. Краявід паміраючай вёскі. Бо ўжо ня будзе той вёскі, якую мы ведаем. Зь яе традыцыйным ладам жыцьця. Адыходзіць сьвядомасьць традыцыйная, з агульначалавечымі каштоўнасьцямі. Разам зь людзьмі сыходзіць вялікі пласт культуры. Мова ў тым ліку. Разам з дыялектнымі слоўцамі...
На вуліцы мароз мінус 15, я пачынаю замярзаць, а майму суразмоўцу, худзенькаму маладзёну ў куртачцы, хоць бы што. Жывапіс — занятак для мужных людзей.
— Вам знаёмы выраз «идиотизм деревенской жизни»?
— Так. Але па-беларуску так ня скажаш. «Ідыятызм вясковага жыцьця» гучыць задужа па-добраму. Бо вёска — гэта беларускі сусьвет. Нездарма цяпер ёсьць такая тэндэнцыя, што гараджане імкнуцца менавіта ў вёску. Бо менавіта тут можна адчуць суладзьдзе з космасам.
— А ці ёсьць у тым ладзе жыцьця нешта, пра што ня варта шкадаваць? Напрыклад, патрыярхат, які часам прымаў звыродлівыя формы?..
— Так. Мужчына глядзеў гаспадарку. А жанчына толькі гадавала дзяцей, завіхалася ля печы. Дый дагэтуль можна пачуць прыказкі: «Бабіна дарога ад печы да парога».
— Дзякуй. Трэба будзе сваёй жонцы абавязкова расказаць.
— Там, дзе баба жоньдзіць, там хата блоньдзіць.
— І за гэту дзякуй.
Мы паехалі са Зьмітром у недалёкае Кіякова, дзе мастак жыве ў старой дзедавай хаце. У Кіякове колькасьць талентаў уражвае. Старому Ромусю Ліпчыку хутка будзе 90 гадоў. Ён паўтарыў подзьвіг Эўфрасіньні Полацкай, перапісаўшы ад рукі ў 77-м Новы Запавет і Псалтыр. А ў 80-я гады, адрамантаваўшы старую друкарку, стаў друкаваць на ёй Біблію. І распаўсюджваць Сьвятое Пісьмо. А ўсё пачалося з таго, што ў 50-я гады Ромусю было зьяўленьне сьвятога Яна. Невысокі сухаваты спадар з адкрытай усьмешкай паказвае свае самаробныя тамы.
— Мне было відзеньне. Ён прыходзіў і сказаў, што мне рабіць. Гэты Ян. Падаў руку мне і кажа: «Я цябе знаю. Ты рабіў жорны». Я кажу: «А хто вы?» А ён кажа: «Папа Ян».
— А калі гэта было?
— У 58-м годзе. А Біблію я чытаў з маленства.
— І калі вы перапісалі свой першы асобнік?
— У 77-м годзе. Уручную. А пасьля на друкарцы пачаў.
— Для чаго вы перапісвалі Біблію?
— Празь пісаньне чалавеку адпускаюцца грахі.
Ромусь — чалавек вельмі рэдкі. Калісьці ягоная слава ішла па ўсім навакольлі. Да яго стаяла чарга з розных вёсак. Ён майстар рабіць жорны. Можа гадзінамі расказваць пра тонкасьці пародаў каменя і пра спосабы яго апрацоўкі.
— Вось камень, дапусьцім, ляжыць. Дам я вам молат. І вы рады не дасьцё.
— Але я па ім траплю. Гэта адзінае, што я змагу.
— Трэба знаць слой. Паставіць яго на рабро. Тут стукнуў, тут стукнуў. Бі, пакуль ня лопнець.
— Бясцэнныя веды.
— Як былі немцы з партызанамі, дык да мяне прыходзілі ў чаргу станавіліся. Жорны зрабіць. Многа каму я зрабіў жорны. За тыдзень я рабіў двое жарон. Здалёку людзі прыяжджалі.
На разьвітаньне Ромусь паказаў вяршыню свайго рамяства. Электражорны. Самыя сапраўдныя каменныя жорны, толькі верхні круг спалучаны з маторам. Такога цуду, я ўпэўнены, няма на нашай плянэце больш нідзе. І сумна ўсьведамляць, што і гэтыя больш не спатрэбяцца. Мой настрой падхапіў Зьміцер Буглак.
— Гэтыя майстры разам зь іх майстэрствам становяцца абсалютна непатрэбнымі.
— Так. Але самае дзіўнае, што ў вёсцы ёсьць людзі, якія зусім нічога ня ўмеюць. Ня ўмеюць касу кляпаць. Ня ўмеюць нават касіць. Нягледзячы на тое, што пражылі ўсё жыцьцё ў вёсцы. Нашто яму касіць, калі ёсьць трактар? Прыедзе і скосіць. Грабілка зграбець.
— А аўталаўка яек нанясець.
Люблю слухаць гісторыі беларускага антысавецкага супраціву. У Кіякове вясёлая Леанарда Кайровіч адкрыла мне новае імя палітвязьня. Мальвіна Новік.
— Мальвіна ў калгас не хацела. Савецкую ўладу не любіла. Зганялі па вайне з хутароў у калгасы. Усе аднаасобна жылі, зямлю сваю мелі. І жыў насупраць Мальвіны парцейны чалавек. Карэнька ягонае прозьвішча. А яна была баба скандальная. І яна з гэтым Карэнькам усю дарогу сварылася. Дайшло нават да таго, што прыйшлося зь ёй біцца. Памятаю, як ён неяк за ёй гнаўся. А яна на яго абзывалася. А ў канторы віселі партрэты. Молатаў, Сталін. Дык яна гэтыя партрэты ўзяла ды папаліла. У 50-м годзе. Ну, і ён заявіў. Яе забралі.
А якая трагікамічная гісторыя арышту гэтай Мальвіны! Такое і ў кіно не пакажуць.
— Яе адвезьлі ў Парфенава. Яна папрасілася ў туалет. Канваіры яе пусьцілі. І ўсё. Шукай ветру. Дзе дзелася? Зьбегла яна да сваякоў у нейкую вёску. А матка жыла ейная тут. І пайшла маці неяк у капліцу. А ўчастковы адзеўся за ксяндза. І сеў гэтых бабак спавядаць. І ён у яе выпытаў, дзе Мальвіна. Ну, і ўзялі яе. Далі ёй дзесяць гадоў. Адседзела толькі шэсьць. Вярнулася.
Частуючы мяне ў сваёй цёплай хаце гарачым чаем, Зьміцер падараваў яшчэ адну цікавую думку. Пасьля якой ня хочацца разьвітвацца зь вёскай.
— Цяпло вясковае адрозьніваецца ад цяпла гарадзкой кватэры. Здаецца, тыя ж дваццаць градусаў па Цэльсію. Але, мабыць, засланыя ложкі кілімамі, абразы, прысмак дроў у паветры. Гэта ўсё складае ўражаньне цяпла.
