Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Цэзій, які заўсёды са мною


Гомельскі журналіст Анатоль Гатоўчыц, які не аднойчы быў у чарнобыльскай зоне, вырашыў праверыць, колькі цэзію набралося ў ягоным арганізьме.

Прыехаўшы на радзіму ў Беларусь, журналістка Радыё Свабода Ганна Соўсь пажыла шаснаццаць дзён на беларускіх харчах. Пры паўторнай праверцы ў інстытуце «Белрад» на наяўнасьць радыеактыўнага цэзію-137 у арганізьме было зафіксавала перавышэньне над першапачатковым замерам на 4,5 бэкерэля. Было — 10, стала — 14,5 бэкерэля на кіляграм.

З Ганнай мы знаёмыя даўно, і яна прапанавала: «Паслухай, ты ж, здаецца, ліквідатар. Напішы, колькі носіш у сабе гэтых бэкерэляў. Ці правяраюць ліквідатараў і наагул насельніцтва на наяўнасьць радыецэзію ў арганізьме?»

У кожнага свой «скарб»

Гамельчукі, вядома ж, бліжэй да Чарнобылю, і маюць свае «скарбы» радыенуклідаў — меншыя ці большыя. І нават вельмі высокія...

Усур’ёз у рэгіёне задумаліся пра «бэры», «бэкерэлі», «зывэрты» хіба толькі на чацьвёрты год пасьля чарнобыльскай катастрофы, калі ў дзяцей і дарослых «палезьлі» захворваньні шчытападобнай залозы ды іншыя балячкі. Насельніцтва адчула сябе безабаронным перад наступам «мірнага атаму», і ўлетку 1989 году ў Нароўлі адбыліся першыя «чарнобыльскія хваляваньні».

Гомель па-сапраўднаму адрэагаваў на чарнобыльскую катастрофу 26 красавіка 1990 году. У чацьвёртую гадавіну на цэнтральную плошчу абласнога цэнтру выйшлі каля 10 тысяч гараджанаў — патрабавалі чыстых прадуктаў харчаваньня, інфармацыі пра радыяцыйную сытуацыю ў рэгіёне, гарантыяў аздараўленьня і бясьпечнага пражываньня.

Рэспубліканскі цэнтар радыяцыйнай мэдыцыны
Рэспубліканскі цэнтар радыяцыйнай мэдыцыны

У першых шэрагах пратэстоўцаў былі стачачныя камітэты «Гомсельмашу», станкабудаўнічага заводу імя Кірава, радыёзаводу «Прамень», а таксама дэмакратычныя абраньнікі Гомельскага гарадзкога савету.

У адным з тагачасных зваротаў на адрас вышэйшага кіраўніцтва былога Саюзу адзначалася, што для харчаваньня насельніцтва ў рэгіёне выкарыстоўваецца малако і мяса, у якіх радыецэзій «у сто разоў перавышае дааварыйны ўзровень, бульба — у 10 разоў, караняплоды — у 8, хлеб — у 5–7 разоў».

6 ліпеня таго ж 1990 году з гомельскай плошчы Паўстаньня ў Маскву рушыла калёна аўтобусаў зь лёзунгам: «Чарнобыль — наш боль!»

Высілкі дэмакратычных дэпутатаў, страйкамаў прадпрыемстваў, грамадзянская актыўнасьць насельніцтва спрычыніліся да таго, што ў 1991 годзе беларусы займелі адразу два законы — «Аб сацыяльнай абароне грамадзянаў, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС» і «Аб прававым рэжыме тэрыторый, якія падпалі пад радыяцыйнае забруджваньне ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС».

Акурат з таго часу мэдычныя ўстановы пачалі найбольш поўна аснашчацца неабходнай апаратурай для дасьледаваньняў, а людзі, што працавалі ў 30-кілямэтровай зоне адразу пасьля чарнобыльскай катастрофы, атрымалі статус удзельнікаў ліквідацыі аварыі на ЧАЭС, папросту — «ліквідатараў».

«Агонь» па журналісту

Першыя дасьледаваньні як ліквідатар я праходзіў у Гомелі ў Беларуска-галяндзкім цэнтры пры абласной паліклініцы па вуліцы Братоў Лізюковых. Быў такі сумесны праект у Гомелі. База зьвестак гэтай паліклінікі, мяркую, «перавандравала» пазьней у пабудаваны Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтар радыяцыйнай мэдыцыны і экалёгіі чалавека, дзе функцыянуе Дзяржаўны дазымэтрычны рэгістар — у межах Адзінай дзяржаўнай сыстэмы кантролю і ўліку індывідуальных дозаў апраменьваньня насельніцтва.

Радыяцыйны цэнтар будаваўся цяжка. Былы савецкі ўрад адшкадаваў Гомельскай вобласьці 320 тысяч тон нафты, каб на Мазырскім нафтаперагонным заводзе зь яе вырабілі паліва і прадалі Захаду. Ну, а за выручаную валюту будавалі цэнтар радыяцыйнай мэдыцыны. Валюту, вядома, атрымалі, але значную яе частку пусьцілі на розныя гаспадарчыя патрэбы — куплялі какава-бабы для кандытарскай фабрыкі «Спартак», імпартныя машыны для ДАІ, дапамагалі мясцоваму выдавецтву ды некаторым іншым арганізацыям.

У той час я працаваў уласным карэспандэнтам парлямэнцкай «Народнай газеты» і, вядома, напісаў пра такую «гаспадарлівасьць» кіраўнікоў аблвыканкаму. Як і водзіцца, «агонь» з усіх калібраў адкрылі па журналісту. А будоўлю цэнтру давялося надоўга замарозіць, ажно пакуль за яго ня ўзяўся на чацьвёрты год свайго кіраваньня першы беларускі прэзыдэнт.

Калі цэнтар радыяцыйнай мэдыцыны агоралі, то сталі там дасьледаваць і ліквідатараў на наяўнасьць радыенуклідаў у арганізьме. Правяралі на лічыльніку выпраменьваньняў чалавека (СІЧ) найперш наяўнасьць цэзію-137 у страўнікава-кішачнай сыстэме. Прыстаўлялі датчык да жывата і мералі. Колькі там было тых бэкерэляў, цяпер і ня ўспомніць. Тады панавала так званая «35-бэрная канцэпцыя» бясьпечнага пражываньня. Прывезьлі яе і «ўклалі ў вушы» беларускаму кіраўніцтву навукоўцы з Масквы Ільін ды Кніжнікаў.

Сутнасьць канцэпцыі такая: калі за семдзесят гадоў жыцьця ўнутраная доза апраменьваньня чалавека ўкладваецца ў 35 бэр, то бок у 35 рэнтген альбо 350 мілізывэртаў, то гэта і ёсьць бясьпечнае пражываньне на заражанай тэрыторыі.

Натуральна, што гамельчукі лёгка «ўкладваліся» ў такія парамэтры, хоць веры гэтай канцэпцыі ніхто асабліва й не даваў, называючы яе «жорсткай» і «бесчалавечнай».

Але мэдычны агляд праходзіць даводзілася.Тады ліквідатары карысталіся льготамі, у прыватнасьці, бязвыплатнымі санаторнымі пуцёўкамі, дадатковым двухтыднёвым адпачынкам. Ня пойдзеш на агляд — не атрымаеш заключэньне лекара на дармовую пуцёўку.

Пачынаючы зь верасьня 1995 году, ільготы ліквідатарам пачалі курчыцца як шчыгрынавая скура. І цяпер, калі ты не інвалід, то паводле абноўленага ў 2009 годзе чарнобыльскага закону маеш хіба толькі першачарговае права ўступіць у гаражны каапэратыў ды атрымаць дадатковы 14-дзённы адпачынак у зручны час. Зразумела, за свой кошт.

Так што цікавасьць да вымярэньняў аб’ектыўна зьнізілася і ў саміх ліквідатараў. Дый не ліквідатары мы пасьля чарговай перарэгістрацыі, а проста «пацярпелыя». Ліквідатараў цяперашнія ўлады зьліквідавалі.

І лекары ўжо не прапануюць гомельскім «пацярпелым-ліквідатарам» праходзіць дасьледаваньне на СІЧы, нават калі праводзяць плянавыя мэдычныя агляды.

«Запаведны напеў» — на СІЧы

Летась, калі Гомельская філія Беларускай асацыяцыі журналістаў ладзіла прэс-тур у Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік, мы дайшлі і да пытаньня кантролю за станам здароўя пэрсаналу. Мышы, птушкі, дзікі, ласі, глеба і нават дрэвы — гэта добра, што іх дасьледуюць. А як людзі рэагуюць на радыяцыю? Тыя, хто ахоўвае заражаныя лясы й балоты, змагаецца з пажарамі ў радыяцыйнай зоне, калі яны надараюцца, здабывае матэрыял для навуковых дасьледаваньняў?

Дырэктар запаведніка Пётар Кудан гасьцінна запрасіў нас на станцыю дэзактывацыі, дзе супрацоўнікі пераапранаюцца, прымаюць душ, праходзяць дазымэтрычны кантроль.

На станцыі дэзактывацыі ў радыяцыйным запаведніку, 2015 год
На станцыі дэзактывацыі ў радыяцыйным запаведніку, 2015 год

Замерацца прапанавалі і журналістам. Мне гэтая працэдура была знаёмая, і я сеў у крэсла СІЧа першым. Называю вагу, рост, і супрацоўнік службы радыяцыйнага кантролю пачынае замеры. Гэта займае літаральна хвіліну.

Кампутар выдае: 235 бэкерэляў, альбо 2,5 бэкерэля на кіляграм. Чаканая гадавая эфэктыўная доза ўнутранага апраменьваньня — 0,007 мілізывэрта.

Вынікі замеру ў 2015 годзе
Вынікі замеру ў 2015 годзе

Каляжанка з Салігорску замяраецца наступнай. Яе паказьнік на адну тысячную вышэйшы — 0,008 мілізывэрта, 269 бэкерэляў.

Мяне мае замеры зьдзіўляюць. Даўно не спажываю мясцовай малочнай прадукцыі, мяса таксама імкнуся купляць у прыватнікаў, дзе тэрыторыі чысьцейшыя. Не зьбіраю ў лясах ані ягад, ані грыбоў. Рыба — пераважна марская. Застаюцца хлеб, бульба, гародніна.

Яшчэ больш мяне зьдзіўляюць замеры каляжанкі, якая жыве ў адносна чыстым раёне.

Тым часам дазымэтрыст нас супакойвае: «У нас тут некаторыя супрацоўнікі набіраюць і паўтара, і два, і тры мілізывэрты. Раней і больш бывала».

А што такое 3 мілізывэрты? Гэта 1200 бэкерэляў. Але ж гэта людзі, якія працуюць у асаблівым месцы, з адпаведным каэфіцыентам надбаўкі да заробку, дадатковым адпачынкам і магчымасьцю раней выйсьці на пэнсію, бо год працы ў запаведніку залічваецца як паўтара года на чыстых тэрыторыях.

Паход у цэнтар радыяцыйнай мэдыцыны

У адзін з жнівеньскіх дзён выправіўся ў Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтар радыяцыйнай мэдыцыны і экалёгіі чалавека —той самы, празь які вялі «агонь» і па мне асабіста. Сярод платных паслуг цэнтру значацца і радыемэтрычныя замеры на СІЧы. Кошт — 1 рубель 92 капейкі. Падобныя апараты ў рэгіёне ёсьць і ў шпіталях у пацярпелых ад катастрофы на ЧАЭС раёнах — Хойніцкім, Брагінскім, Чачэрскім.

Спэцыялістка кабінэту 1-65, якая прымае пацыентаў на СІЧ, пытаецца — чаму вырашыў зрабіць замеры?

«Вырашаю для сябе, — адказваю, — спажываць гомельскія грыбы ці не».

Лясных грыбоў, асабліва лісічак і баравікоў, цяпер багата на гомельскіх рынках. Іх прадаюць уздоўж бойкіх аўтамабільных магістраляў, у які б бок ні кіраваўся з Гомеля — на Берасьце, Менск, Магілёў.

Рэспубліканскія гігіенічныя ўзроўні ўтрыманьня радыенуклідаў дапускаюць спажываньне сьвежых грыбоў, калі ў іх утрымліваецца радыецэзію да 370 бэкерэляў на кіляграм. Але людзі не заўсёды правяраюць так званыя лясныя дары. І СІЧ выяўляе грыбных гурманаў: у мужчыны з Нараўлянскага раёну пасьля спажываньня грыбоў зафіксавалі ў арганізьме каля 2 тысяч бэкерэляў радыецэзію.

Зрэшты, перавышэньні гігіенічных нарматываў утрыманьня радыенуклідаў абласная санстанцыя выявіла за мінулы тыдзень у 38 адсотках пробаў лясных ягадаў і ў 42 адсотках — грыбоў. Цэзій-137 «вылазіць» у самых нечаканых месцах: у чарніцах, сабраных у лесе блізу вёсак Карпаўка Лоеўскага раёну і Кісьцяні Рагачоўскага раёну; у лясных грыбах, здабытых каля вёскі Каратоп Нараўлянскага раёну і вёскі Цупер, што пад Жлобінам.

Невялікі экскурс у экалягічную сытуацыю рэгіёну перапыняе супрацоўніца радыяцыйнага цэнтру: гатовыя мае асабістыя замеры.

Пасьведчаньне пра замеры ў 2016 годзе
Пасьведчаньне пра замеры ў 2016 годзе

«У вас у арганізьме, — чытае супрацоўніца з манітора, — зафіксавана 243 бэкерэлі. Разьліковая доза ўнутранага апраменьваньня — 0,007 мілізывэрта ў год».

Пытаюся ў супрацоўніцы пра рэкамэндацыі: «243 бэкерэлі — зь імі што рабіць?»

«Ды нічога. Праз 90 дзён палова зь іх выведзецца з арганізму. Галоўнае — другая лічба: 0,007 мілізывэрта. А гадавая дапушчальная доза — 1 мілізывэрт».

Пакуль супрацоўніца выпісвае пасьведчаньне аб правядзеньні радыемэтрычных замераў, прыгадваю, дзе мог набраць столькі радыецэзію. Былі сёлета прэс-туры на Чарнобыльскую АЭС, у выселеныя зоны ў Брагінскім і Буда-Кашалёўскім раёнах. Але ж, добра ведаючы радыяцыйную сытуацыю ў рэгіёне, ня кваплюся ні на грыбы, ні на ягады. Чарніцы сёлета купляў толькі адзін раз, у якіх, паводле даведкі, утрымлівалася менш як 10 бэкерэляў на кіляграм. Значыць, застаецца адна сьцежка-дарожка для радыенуклідаў у арганізм, пазначаная вышэй — гародніна, бульба, хлеб, у нейкай ступені, магчыма, «чырвонае» мяса, якое часам даводзіцца купляць на рынку.

Каб параўноўваць мае асабістыя замеры з замерамі Ганны Соўсь, бракуе аднаго паказьніку — агульнай колькасьць бэкерэляў у арганізьме журналісткі. У выдадзеным інстытутам «Белрад» квітку гэта не пазначана. І неяк не выпадае думаць, што ў маім арганізьме радыенуклідаў менш, чым у каляжанкі з Прагі, ажно ў 5 разоў. Дапускаю, што і ў маіх замерах ёсьць нейкая мэтадалягічная недакладнасьць.

Няма патрэбы дадаткова тлумачыць, якую шкоду, трапіўшы ў арганізм, нясуць радыенукліды чалавеку. Скажу толькі, што ў дзевяностыя гады цяпер ужо мінулага стагодзьдзя высілкамі прафэсараў Васіля Несьцярэнкі і Юрыя Бандажэўскага (Бандажэўскі на той час — рэктар Гомельскага мэдычнага інстытуту) на некаторых гомельскіх прадпрыемствах наладжваўся выпуск пробных партыяў пратэктараў — прэпаратаў, здольных паскараць вывад радыенуклідаў з арганізму. Ініцыятыва належнай падтрымкі не атрымала, і цяпер гамельчукі, я ў тым ліку, носяць свой радыецэзій з сабою. Зразумела, да той пары, пакуль ён ня выкіне які-небудзь фортэль — у выглядзе піеланэфрыту, інфаркту міякарда ці нядобрай пухліны.

Анатоль Гатоўчыц

Ад рэдакцыі: Вас чакае працяг расьследаваньня Свабоды пра Цэзій-137 у іншых рэгіёнах Беларусі, а таксама пра тое, што лічыцца нормай ў Беларусі і што насамрэч зьяўляецца бясьпечнай дозай, а таксама пра ўзьдзеяньне малых дозаў радыяцыі на здароўе чалавека.

Паўраспад. Мой Цэзій-137

Вы — труп?

Журналіст з Магілёва ўпершыню праверыў узровень радыяцыі ў сваім арганізьме

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG