Выйшла ў сьвет кніга пра Эльжбету Смулэк (Эльжбету Смулкову) — першага амбасадара Польшчы ў незалежнай Беларусі і пажыцьцёвага пасла беларушчыны ў Варшаве. Аўтар кнігі Валер Каліноўскі — госьцем перадачы.
— Валер, гераіня тваёй кнігі прызнаецца, што вырасла ў польскай сям’і ў Львове сярод палякаў, украінцаў, габрэяў і немцаў. Адкуль жа ў яе зьявілася такая цікавасьць да беларушчыны?
— Цікавасьць да беларушчыны прышчапілі ёй дзьве настаўніцы. Галіна Турска, выбітны філёляг з Торуньскага ўнівэрсытэту, дзе навучалася Эльжбета Смулэк, накіравала яе ў дыялекталягічную экспэдыцыю на Беласточчыну. Там яна ўпершыню і сутыкнулася зь беларускай мовай. Другая яе настаўніца — Антаніна Абрэмска-Яблоньска — стваральніца катэдры беларусістыкі Варшаўскага ўнівэрсытэту і, фактычна, польскага беларусазнаўства. Дарэчы, яе бацька ў пятнаццацігадовым узросьце ўдзельнічаў у якасьці сувязнога ў паўстаньні Каліноўскага, быў паранены. І ўжо ў даволі позьнім узросьце ў яго нарадзілася дачка Антаніна, якая, на маю думку, заслугоўвае асобнай кніжкі і помніка ў Менску. Яна і была галоўным настаўнікам і правадніком пані Эльжбеты ў беларушчыну. З таго часу яе захапленьне беларушчынай толькі ўзмацнялася, і ўрэшце яна дасягнула на беларускай ніве сапраўды вялікіх вынікаў.
— Беларусь за дваццаць пяць гадоў незалежнасьці пабачыла ўжо не адну сотню амбасадараў. Звычайна, пасьля пераводу ў іншую краіну яны забывалі пра Беларусь, а Беларусь пра іх. Эльжбета Смулэк — адзін з выняткаў з гэтага правіла. Чым ёй запомніліся гады, калі яна прадстаўляла тут Польшчу?
— Я пытаўся пра самыя яркія моманты, якія засталіся ў яе памяці. Адзін зь іх — прыезд у 1993 годзе ў Беларусь Леха Валэнсы, тагачаснага прэзыдэнта Польшчы. Гэта быў вельмі цікавы і насычаны візыт. Другі — візыт кіраўніка Беларусі Станіслава Шушкевіча ў Варшаву. Гэта зразумела. Але найбольш пані Смулэк запомніўся Дзень Волі ў менскай філярмоніі ў тым жа 1993 годзе, дзе праходзіла ўсё выключна патрыятычна, дзе панавала ўзьнёслая атмасфэра, дзе ў прэзыдыюме важныя пэрсоны знаходзіліся, дзе пасьля кожнага выступу гучала: «Жыве Беларусь!». Наогул, уся яе праца ў Беларусі была збольшага пазытыўнай, цікавай, шматграннай. Праўда, пад канец тэрміну, пасьля абраньня на пасаду прэзыдэнта Лукашэнкі, шмат што пачало згортвацца.
— Эльжбета Смулэк была ці не адзіным амбасадарам, які ў вочы крытыкаваў Лукашэнку. І той — самае дзіўнае — пагаджаўся з крытыкай. Іншага польскага амбасадара, Лешка Шарэпку, у Беларусі абвясьцілі пэрсонай нон грата за меншыя правіны. Чаму ж такое дазвалялася пані Смулэк?
— Па-першае, на пачатку свайго кіраваньня Лукашэнка яшчэ не паводзіў сябе так брутальна. Па-другое, перад ім была ўсё ж жанчына. Як бы ні складваліся адносіны, ён падарыў амбасадару Польшчы кветкі на разьвітаньне. Ён ня мог сабе дазволіць рэзкай рэакцыі на яе словы, проста адказаў: «Усе могуць памыляцца». Такая палітычна-карэктная, але мудрая фраза.
— Зразумела, што амбасадараў у любой краіне стараюцца кантраляваць. Але толькі ад Эльжбеты Смулэк мы даведаліся, як праслухоўваюць дыпкорпус беларускія спэцслужбы. Як да гэтага ставілася гераіня тваёй кнігі?
— Вельмі спакойна. Яна лічыць, што амбасадару да праслухоўваньня трэба ставіцца як да прыроднай зьявы. Праслухоўваюць — ну і добра, трэба разумець, што так было, ёсьць і будзе, і трэба дзейнічаць адпаведна, улічваючы гэты момант. Яна ўспамінала, як яе час ад часу фатаграфавалі незнаёмыя людзі на вуліцы, як пад амбасаду прыяжджала аўто, доўга стаяла, і нейкія хвалі адчуваліся нават фізычна. Але гэта яе не палохала. Жыцьцё амбасадара шматграннае, і гэта толькі адна зь яго граняў.
— Пані Смулэк — знаны польскі лінгвіст, дасьледчыца ў тым ліку і беларускай мовы. Мне запомнілася, як яна вызначыла арэал распаўсюду слова «бурак»: яно пераходзіць у «свеклу» толькі недзе паміж Вязьмай і Масквой. А як ты ацэньваеш яе заслугі менавіта як мовазнаўцы?
— Эльжбета Смулэк — адна з найлепшых спэцыялістаў, якія вывучалі беларускія дыялекты на Беласточчыне. Паралельна яна займалася дыялектамі на ўсёй тэрыторыі Беларусі, вывучала ўсю моўную разнастайнасьць нашай краіны. Гэта важная рэч. Яе асабісты ўнёсак — гэта глыбокае дасьледаваньне беларускай аграрнай лексыкі. Праз вывучэньне націску пані Смулэк зрабіла выснову, што беларуская мова паўстала на балцкай аснове. І яшчэ адна, больш вялікая па часе праца, — моўнае памежжа Беларусі, Літвы і Польшчы, як узаемадзейнічаюць дыялекты ня толькі на моўным, але і на культурным і гістарычным узроўні. Яна распрацавала цэлы шэраг адмысловых навуковых праграмаў, за дапамогай якіх ішло і ідзе вывучэньне цэлых рэгіёнаў, напрыклад, Браслаўшчыны, выйшлі два вялізныя тамы. Там і гісторыя, і мова, і статыстыка — такі комплексны падыход да вывучэньня беларускіх рэгіёнаў.
— Фактычна ўсе трагедыі сям’і Эльжбеты Смулэк зьвязаныя з Савецкім Саюзам. Быў зьнішчаны яе бацька, была высланая сям’я ў суровы Нарымскі край... Як пані Эльжбета ставіцца да сёньняшняй Расеі?
— Да палітыкі дзяржаўных уладаў Расеі і дзеяньняў Пуціна ў яе рэзка нэгатыўнае стаўленьне. На прыкладзе ўласнага жыцьця яна добра ведае, што такое перадзел тэрыторый, разбурэньне дзяржавы, зьнішчэньне гістарычнага ўкладу цэлай цывілізацыі, як тое адбывалася ў 1939 годзе з Польшчай. Таму яна зьяўляецца абаронцам інтарэсаў Украіны і Беларусі, і ўсіх народаў, якія жадаюць вырвацца з імпэрскага ярма. Што датычыцца расейскага народу... Я пытаўся: «Вы ж перажылі холад і голад, няшчасьце і зьдзекі ў Расеі. Ці няма ў вас русафобіі?». І быў адказ: «Няма. Як чалавек, выхаваны ў рэлігійнай сям’і, я ўмею дараваць. І расейскі народ мала ў чым вінаваты. Хіба толькі ў тым, што не супраціўляецца цяперашнім сваім уладарам». Вось такое філязофскае разуменьне дабра і зла.
— Але той «невінаваты народ» скакаў ад шчасьця, калі быў анэксаваны Крым.
— Ну, гэта часовае ачмурэньне. Так пані Смулэк тыя падзеі ўспрымае. Яна ж ведае той народ не па тых, што скакалі, а па навукоўцах з акадэмічных колаў, людзях другога ўзроўню. Пэўна, яны ня скачуць ад таго, што некага забіваюць ва Ўкраіне.
— Неўзабаве Эльжбеце Смулэк споўніцца 85 гадоў, але яна па-ранейшаму цікавіцца Беларусьсю і называе сябе паслом беларушчыны ў Польшчы. Напісаўшы кнігу, вы адкрылі нейкія таямніцы яе біяграфіі?
— Асновай кнігі сталася працяглае інтэрвію, але ўсё, што гаварыла пані Эльжбета, трэба было падмацаваць фактамі, дасьледаваць, зьверыць, і таму вялася немалая пошукавая праца. Я чытаў кнігі — і польскія, і беларускія, і расейскія — у тым ліку пра Сыбір і Нарымскі край. Трэба было знаходзіць і жыцьцяпісы іншых герояў. Нават давялося аднойчы ў архіў Службы бясьпекі Ўкраіны зьвяртацца — па ўкраінскім Катынскім сьпісе. Я напісаў і праз тыдзень атрымаў адказ! Пані Эльжбета мне нават падзякавала за новую інфармацыю пра месцы, дзе яна адбывала сыбірскую ссылку.
А ўвогуле, мы цягам васьмі дзён гутарылі, разам абедалі, хадзілі на шпацыр. Ад пачатку мая суразмоўца трошачкі стрымана гаварыла, але потым пачала адтайваць — яна была вельмі шчырай, сымпатычнай, прыязнай асобай, і я атрымаў, фактычна, такую васьмідзённую лекцыю аб беларушчыне, аб гісторыі, аб тым, што аб’ядноўвае Польшчу і Беларусь, аб традыцыях польскага інтэлектуалізму, аб адказнасьці эліты — навуковай і інтэлектуальнай — за лёс народу. І я ўспамінаю тую лекцыю зь вялікай удзячнасьцю.
