Надоечы бачыў у сеціве патрыятычны спокліч: „Будзь мужыком! Размаўляй па-беларуску!“.
Пэўна, аўтар хацеў толькі добрага – заклікаць мужчынскую частку аўдыторыі не камплексаваць і гаварыць на нашай мове. Але пры гэтым узяў жыўцом з расейскага прастамоўя слова „мужик“ у значэньні 'мужчына'. Гэтае „будь мужиком“ стокроць паўторанае ў расейскіх бандыцка-міліцэйскіх сэрыялах, у расейскім армейскім асяродзьдзі. Ёсьць нават расейскі фільм, назва якога не перакладаецца на ангельскую, а трансьлітаруецца – „Muzhiki!“.
Наколькі дарэчна нам у беларускім культурным полі пераймаць гэтую завядзёнку?
Зразумела, сацыяльнае значэньне слова „мужык“ у беларускай і расейскай гісторыі падобнае – 'селянін'. Але былі істотныя адрозьненьні – расейская община не ўласьцівая Беларусі, беларускі селянін быў куды больш самадастатковы ды індывідуалістычны.
Гэта ён быў мэтавым адрасатам „Мужыцкае праўды“ Кастуся Каліноўскага:
Маскалі, чыноўнікі і многа паноў будуць перапыняць пісьмо наша да вас; но найдуцца людзі і з мужыкоў разумнейшыя, і з панскага роду, і зь местачковых, што хочуць вашай свабоды, вашага шчасьця,– яны то вам самі гэта пісьмо даваці будуць, каб вы зналі, хто ваш прыяцель, а хто ваш вораг. („Мужыцкая праўда“, № 1)
Тут Каліноўскі не пакідае сумневаў, што трактуе паняцьце мужык як сацыяльную катэгорыю. Яно ў Каліноўскага ключавое, пачынаючы з назвы газэты; зьвяртаецца ён да мужыкоў і ў разьвітальным сваім празаічным і вершаваным слове:
Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шубеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і можа раз астатні. Горка пакінуць зямельку радную і Цябе, дарагі мой народзе.
Бывай здаровы, мужыцкі народзе,
Жыві ў шчасьці, жыві ў свабодзе.
І часам спамяні пра Яську твайго,
Што згінуў за праўду для дабра твайго.
Але наўрад ці паняцьці мужыцкі народ і беларускі народ у Каліноўскага сынанімічныя. Тут хутчэй можна ўгледзець палеміку з канцэптам „narodu szlacheckiego“, памятным з ранейшых часоў незалежнай Рэчы Паспалітай: шляхта – самакаштоўная дзяржаваўтваральная кляса. Так Каліноўскі спрабаваў памяняць канатацыю (г. зн. эмацыйнае адценьне) слова мужык з адмоўнай на станоўчую.
Le barine et le moujik
У расейскай літаратурнай мове эпохі клясыкаў (у вуснах „барина/барыни“) слова мужик мела таксама значэньне 'вообще невоспитанный, грубый, неотёсанный человек'.
Попова (сжимая кулаки и топая ногами): Вы мужик! Грубый медведь! Бурбон! Монстр! (А. Чэхаў)
І, урэшце, як абласное і прастамоўнае, слова гэтае мела ў расейскай значэньне 'мужчына'. Усе ведаем абавязковага школьнага Някрасава: „Семья-то большая, да два человека всего мужиков-то: отец мой да я“.
У выніку бальшавіцкага перавароту слова ў расейскай мове як бы сацыяльна абярнулася („кулакі“ і „сераднякі“ былі кепскія ці падазроныя, затое мужыкі-беднякі лічыліся апірышчам новай улады).
Акрамя таго, слова мужик заняло важнае месца ў савецкім турэмным жаргоне. "Мужики" – найбольш лічэбная катэгорыя вязьняў, якія не ўваходзяць у групы ані так званых блатных, ані так званых актывістаў ("красных", якія супрацоўнічаюць з органамі), такі сабе турэмны просты народ.
Зважаючы на тое, што велізарны працэнт савецкіх грамадзянаў прайшоў праз турмы й лягеры, не дзівімося пашырэньню крымінальных слоўцаў у расейскай агульнанароднай мове.
Будзь мужыком, жуй цішком
У ХІХ стагодзьдзі ў гаворках, што зафіксаваў яшчэ Іван Насовіч, бытавалі тры асноўныя значэньні гэтага слова: 1. 'Муж'. Мужык мой хворы. Мужука яе ўзялі ў некруты, дак яна й плачыць па мужуку. 2. 'Селянін наагул'. Мужыкі вазамі дарогу занялі. І ўрэшце – 3. 'Нявыхаваны чалавек'. Як ты сядзіш, мужык!
(Гэтыя самыя тры значэньні слова мужык засталіся і ў XX стагодзьдзі, што фіксуе шасьцітамовы Тлумачальны слоўнік беларускай мовы, т. 3, 1979 г., праўда, усе з пазнакамі "ўстарэлае" ці "размоўнае".)
Беларуская мова ў ХІХ стагодзьдзі была сьвядома і штучна загнаная ў адну сацыяльную нішу – сялянства, што грэбліва падкрэсьлівалі (і дагэтуль падкрэсьліваюць) беларусаеды рознага кшталту. Францішак Багушэвіч у сваім крыку душы – прадмове да "Дудкі беларускай" – пярэчыць менавіта гэтаму:
Нацыятворчы верш у прозе рытмізаваў Сяржук Сокалаў-Воюш:
Наша мова не мужыцкая, а беларуская! – спокліч беларускага моўнага адраджэньня канца ХІХ – пачатку ХХ стагодзьдзя. Крыху пазьней Янка Купала нацыянальна самасьцьвярджаецца праз уяўнае самапрыніжэньне: ...Бо я мужык, дурны мужык! (І яшчэ з Купалы, якога на скрушны сьмех настаўніка інтэрпрэтаваў нейкі наваполацкі двоечнік: Я мужык-беларус, пан сухі і касы :-) )
Урэшце, у нашай клясычнай літаратуры XX стагодзьдзя, у яе найлепшых узорах, менавіта такі выраз – будзь мужыком – ёсьць. Сымон-Музыка, адчуваючы, як яго перапаўняе талент, ідзе да пана Галыгі з просьбаю даць музычнае навукі:
— Пакажы мне, панок, ноты,
Растлумач мне, як і што;
А за панскія турботы
Хай жыве пан гадоў сто!
І атрымлівае адказ:
— Сто гадоў!.. ня кепска плата.
Што ж, расьпіску дай ад Бога;
Сто гадоў — яму нічога:
У яго гадоў багата…
Справа добрая — навука.
Славу, хлеб яна дае…
Але, хлопча, дзе парука,
Што ня згінеш празь яе?
(…)
Вось затым сама прырода
Вас пускае сьлепаком,
Каб з вас менша была шкода.
Раз мужык — будзь мужыком,
Маеш хлеб — і жуй цішком.
Будзь даволен сваёй доляй.
Што ж зь ім гутарыць тут болей?
Адказ прыніжальны. Раз мужык – будзь мужыком, маеш хлеб – і жуй цішком. Такое "будзь мужыком" зусім не натхняе на чыннасьць. Калі б школа вучыла нас беларускаму погляду на сьвет, мы ведалі б на памяць сваіх клясыкаў, а гэтая цытата бараніла б нас ад перайманьня сэмантыкі "новага рускага" мужыка.
Заўважма, што Колас пісаў "Сымона-музыку" праз паўстагодзьдзя пасьля Каліноўскага, а значыць, сэмантыка і эмацыйнае напаўненьне слова мужык так і не памяняліся.
Выяўляецца, што для нашага нацыятварэньня гэтае слова мае іншае напаўненьне, чым для расейцаў. Інтэрнэт-заклік, які я цытаваў напачатку, нібыта вяртае нас у "мужыцкі" пэрыяд беларускае мовы. А слова мужык у значэньні нейкага брутальнага macho нашай мове і ўсяму нацыянальна-моўнаму наратыву не ўласьцівае зусім.
Ля гастранома стаяць мужыкі… Ці шляхта? :-)
Ня ўсе сучасныя творцы адчуваюць міжмоўную розьніцу. У гэтай песьні "Сяброў" ключавое слова "мужык" ужываецца ў расейскім значэньні:
Піце піва, мужыкі (Муз. Мікалая Сацуры, верш Валянціны Аколавай)
А Саўка з эпічнага праекту "Саўка ды Грышка" Лявона Вольскага мужыкоў строга папярэджвае:
Перастаньце раскачываць лодку, уроды!
Эта – Беларусь, гасударства для народа.
Есьлі што-та ня нравіцца вам, пацаны,
Дык надзеньце красна-зялёныя штаны!
Есьлі што-та ня нравіцца вам, мужыкі,
Дык надзеньце красна-зялёныя ачкі!
Слова "мужыкі" тут небеспадстаўна апынулася ў адным шэрагу з расейскімі прастамоўнымі "уродамі" і "пацанамі".
***
І яшчэ істотны момант. Цяпер многія дашукваюцца сваіх каранёў, старанна хаваных бацькамі-дзядамі, каб дзецям-унукам за саветамі не было праблемаў. І высьвятляюць для сябе, што цяперашні беларускі народ сфармавалі розныя годныя людзі: і сяляне, і мяшчане, і вайсковы стан – шляхта (якой, дарэчы, бывала і да 12% насельніцтва), і сьвятарскі стан, і нашчадкі графаў і князёў. І кожны стан варты пашаны, ня трэба ўсіх беларусаў атаесамляць з адным якімсьці станам. Вось скажэце графу Аляксандру Прушынскаму, які размаўляе зь беларускімі памежнікамі й мытнікамі не інакш як у шапцы з Пагоняй і ад іх патрабуе насіць такія шапкі (сам бачыў): "Будзь мужыком"!
Гэта, вядома, жарт. Але ў кожным разе па-беларуску лепей сказаць дзеля выхаваньня сыну-падлетку: Будзь мужчынам.
