У параўнаньні з адзінай Беларусьсю Расея мае дзясятак краінаў у адной. Я паспрабую акрэсьліць толькі прынцыповыя, на мой погляд, рэчы, якія датычаць ня толькі сталіцаў, а агульна сярэднія для ўсіх.
1. Роўнасьць з суседзямі. Беларусы маюць доўгую практыку камунікаваньня на роўных з суседзямі. Лічы, палова краіны – памежжа. А гэта значыць, што трэба мець звычку дамаўляцца.
Памежнасьць вымагае яшчэ і больш ці менш ведаць мову суседа, ці хоць бы набор словаў, калі казаць пра Літву і Латвію. Да таго ж, базавы мультылінгвізм дадаецца празь веданьне хоць бы дзьвюх дзяржаўных моваў. А то і адначасовае ўжываньне іх – трасянку. Суседзі з таго боку мяжы паводзяць сябе гэтаксама – імкнуцца зразумець і дамовіцца.
Расея ад стварэньня Маскоўскага княства і да нашых дзён – гэта перавага адной нацыянальнасьці над іншымі. Яна ўтваралася не праз дамаўленьне, як ВКЛ, а як паступовая заваёва адным клянам-этнасам іншых. Колькасьць памежнага насельніцтва ў Расеі мізэрная адносна агульнай. А ўнутры краіны ставяцца да карэнных народаў, іх культуры і мовы звысоку – заваяваныя ж. Падобная практыка пераносіцца на іншыя краіны, дзе бываюць расейскія турысты.
2. Стопрацэнтнае веданьне акупацыі. Кожны беларус мае ці меў сваякоў, якія былі пад нацысцкай акупацыяй. А гэта значыць, што ў кожнай сям'і ёсьць веданьне тых падзеяў ня толькі з кіно і кніжак. Савецкая традыцыя татальна будавалася на падкрэсьленьні гераізму ўдзельнікаў вайны з савецкага боку, і замоўчвала іншых, хто змагаўся з нацыстамі не пад чырвоным сьцягам. Беларусы ведаюць, што ўсё было больш складана і драматычна, і што савецкія партызаны бывалі ня толькі сьветлымі героямі.
Аграмадная колькасьць расейцаў мае ці мела ў сем'ях салдатаў фронту, але пераважная большасьць сем'яў ня мае сваякоў, якія жылі пад акупацыяй (каля 70% грамадзянаў РСФСР у 1941-44 былі пад савецкім кіраўніцтвам). Таму для расейцаў вобраз вайны – гэта фронт і перамога. Безь непасрэднага веданьня пра драматычна пераплеценыя лёсы сваякоў. Таму любыя згадкі пра тое, што «было па-рознаму» імі ўспрымаюцца як «здрада радзіме».
3. Прышчэпка індывідуальнай актыўнасьці. Ці не палова беларусаў па-сапраўднаму пачала жыць у савецкай сыстэме толькі пасьля вайны. То бок самыя страшныя гады сталіншчыны абмінулі ладны кавалак сем'яў. А гэта значыць, што людзі атрымалі моцную прышчэпку прыватнай уласнасьці ды ініцыятывы, якую не змаглі зьнішчыць нават пры «разьвітым сацыялізьме». Напрыклад, на Берасьцейшчыне гурковыя парнікі як зьявіліся ў 1970-я, так і квітнеюць дагэтуль.
Бальшавіцка-савецкая сыстэма паўстала ў Расеі і зьнішчыла якую-кольвек індывідуальную актыўнасьць нашмат раней, чым у Беларусі. Жывых людзей, якія з дарослага веку памятаюць, як «было за царом», не засталося. Адпаведна, калектывізм у Расеі праяўляецца ва ўсіх сфэрах жыцьця, але не як аб'яднаньне роўных (каапэрацыя), а як падпарадкаваньне ўсіх правадыру. Выключэньне складаюць гараджане новай генэрацыі.
4. Унікальнасьць сучаснага гораду. Натуральнае разьвіцьцё беларускіх гарадоў спынілася пад час вайны 1654-1667, калі маскоўскія войскі зруйнавалі амаль усе гарады ВКЛ. За наступнае XVIII ст. гарадзкая эканоміка і насельніцтва так і не аднавіліся, а ў Расейскай імпэрыі прадпрымальніцтва на новадалучаных заходніх тэрыторыях стрымлівалася сьвядома.
На прыкладзе Менску мы маем карціну, як пасьля вайны горад імкліва індустрыялізавалі і засялялі беларускімі сялянамі – як працоўнай сілай і гараджанамі з РСФСР – як спэцыялістамі. Сяляне са сваёй «няправільнай гаворкай» траплялі пад сацыяльную дыскрымінацыю, і самі імкнуліся мімікраваць «пад гарадзкіх». Новая гарадзкая культура пачала фармавацца на пачатку 1980-х, і працэс гэты ідзе дагэтуль.
Расейскі горад мае асноўныя тры тыпы:
– Сталіца імпэрыі з правінцыямі-донарамі (цягам гісторыі дзьве сталіцы),
– астрог (вайсковы гарадок),
– завадзкі пасёлак, які разросься да гораду.
Масква як дзяржава рушыла на ўсход і поўдзень, ставячы свае фарпосты-астрогі, ці ператвараючы ў абарончыя пункты захопленыя гарады. А з разьвіцьцём вытворчасьці паўставалі гарады, якія мы сёньня ведаем як індустрыяльныя стотысячнікі і мільёньнікі.
Адпаведна расейскі «гарадзкі» – гэта альбо вайсковец (нашчадак), альбо выхадзец (нашчадак) з рабочага гета. Магчыма, адсюль і выцякае пагарда да ўласьнікаў-сялянаў, ці наагул да ўласьнікаў, што дазволіла ў свой час перамагчы бальшавікам.
5. Па-рознаму размытыя нацыянальныя ідэнтычнасьці. Мультынацыянальная Беларусь мае багаты сьпіс імёнаў, якія далі сьвету плён сваёй інтэлектуальнай, духоўнай і эстэтычнай працы. Згубіўшы ў канцы XVIII ст. суб'ектнасьць, беларусы/літвіны ўзбагачалі розныя краі і краіны: ад Чылі да Далёкага Ўсходу, ад ЗША да Аўстраліі.
Ня маючы прывязкі да ўласнай дзяржавы ў XIX ст., беларусы дагэтуль спрачаюцца, каго лічыць «сваім» дзеячом: паводле этнічнай, моўнай, дзяржаўнай ці тэрытарыяльнай прыкметы. Беларусы схіляюцца да прывязкі да дзяржавы: цяпер беларус, раней літвін.
Расея ад свайго ўтварэньня як Маскоўскай дзяржавы ўяўляе зь сябе горад-сталіцу, аколеную правінцыямі, якія пастаянна зьмяняюць канфігурацыю. Вось у адзін адзіны гэты цэнтар сьцягваюцца фінансавыя і інтэлектуальныя рэсурсы.
Расейцы не спрачаюцца, ці «рускі» чалавек з прозьвішчам Вітэ, Пржавальскі, Джугашвілі ці Хайфуддзілін. Усе, хто працаваў на імпэрыю, усе «нашы рускія». З аднаго боку, яны ўзмацняюць сваю дзяржаву, зь іншага – размываюць мяжу між паняцьцямі сваёй этнічнай і нацыянальнай ідэнтычнасьці: дык расеец тады хто? Расейцы за «цэмэнт» абіраюць расейскую мову.
6. Дыстанцыя. У беларусаў немалая дыстанцыя ў камунікацыі, асабістая прастора. Спатрэбіцца шмат часу, каб незнаёмыя людзі разгаварыліся па душах у адным купэ. У грамадзкім транспарце беларусы будуць расьсядацца як мага далей адзін ад аднаго пакуль будзе магчымасьць. Беларусы ў чэргах, напрыклад, да банкамату, усё радзей цяруцца адзін аб аднаго. («Прыцірка» ў савецкія часы была выкліканая татальнымі чэргамі і боязьзю, што хтосьці «ўлезе без чаргі», бо чарга была штодзённай часткай жыцьця, вымушанай субкультурай).
На курортах я бачыў як турысты з Расеі літаральна ўціраюцца адзін між адным, калі сто чалавек штурмуюць кацер на 280 пасадачных месцаў.
Расейцы вельмі хутка пераходзяць на «ты», прычым гэта датычыць як цэнтру Масквы, так і турыстаў з Урупінску на пляжы на курорце. А калі вы разам знаходзіцеся ў адным месцы адносна доўга, дадасца памяншальная форма вашага імя пры звароце (я, напрыклад, буду Севка).
Яшчэ пару гадоў у Крыме можна было ўбачыць як бабуля, дзядуля, тата, мама, брат, сват, цётка, дзядзька, швагер і тры стрыечныя браты тусуюцца разам штодня два тыдні, і ім не надакучвае. Гэта досыць тыповая карціна для гасьцей зь Сярэдняй паласы ці Ўралу.
Уявіць сабе падобную беларускую сям'ю я проста не магу. Беларусы могуць арганізавацца дзьвюма-трыма сем'ямі сяброў, і тое з мэтай па чарзе пільнаваць дзяцей, пакуль хтосьці з дарослых гуляе.
7. Рознае няведаньне гісторыі. Беларусы ня ведаюць гісторыі, бо «так атрымалася». Тых, хто моцна цікавіўся, у савецкія часы запісвалі ў «нацыяналісты», таму даводзілася карыстацца ведамі са школы і кінафільмаў. Зрэшты, усё роўна перад вачыма заставаліся паўразбураныя замкі, пераробленыя пад склады ратушы і закінутыя шляхецкія сядзібы. Якія нагадвалі, што калісьці тут было штосьці большае, чым гісторыя ад 1917 году. Беларусы ціха ня ведалі сваёй гісторыі, бязь зьнешніх эмацыйных праяваў – ад граху далей.
Расейцы таксама карыстаюцца штампамі з савецкіх падручнікаў і фільмаў, але перад вачыма ў іх няма знакаў таго, што «штосьці было ня так». Прапанаваны набор з Івана Жахлівага, Пятра Першага, Кутузава, Леніна і Сталіна цалкам прымаецца, і асабліва не рэфлексуецца: яны былі крутыя, яны нашы, значыць і мы крутыя. Бо якое можа быць «ад граху далей», калі мы – як бы крутыя?
Меркаваньне аўтара можа не супадаць зь меркаваньнем рэдакцыі.
