Пры слове «пашпарт» перада мной чамусьці нязьменна ўзьнікае вобраз такой сабе непрыкметнай кніжачкі, якую аўтар, графаман пры пасадзе, прымушае купляць кожнага свайго падначаленага.
Аўтар тут — дзяржава, падначаленыя — мы; ня купіш — звольняць. «Ну што табе, грошай шкада, харошая ж кніжка, і недарагая!» Сапраўды, цана даступная. Прынамсі, ніжэйшая за цэны на кніжачкі іншых, не такіх высокапастаўленых графаманаў. Які-небудзь сэзонны бэстсэлер «Пракляцьце Васіля Драніка» ў мяккай вокладцы каштуе прыкладна столькі ж, колькі права атрымаць родны беларускі пашпарт. Але «Пракляцьце» ў кішэнь не засунеш (хіба што на скрылікі яго парэзаць), і ў паліклініцы на ўлік зь ім ня станеш; а вось з пашпартам — калі ласка: і тое, і другое, і трэцяе. Так што яшчэ невядома, хто тут зэбэст, у сэнсе: хто каго збэсьціць.
Мы, беларусы, любім літаратуру. Мы ведаем: тую сінюю кніжачку, зборнік вершаў пад назваю «Пашпарт. Паспорт. Passport», трэба заўсёды насіць з сабой, а некаторыя радкі зь яе лепш завучыць на памяць. І ўмець працытаваць пры нагодзе. Беларусы — нацыя паэтаў. Паэтаў па пашпарце.
Вядома, адсюль, з гэтай канторы, дзе кожны абавязаны купіць сінюю кніжачку, можна і звольніцца — на ўласнае жаданьне. Ніхто нікога не трымае. Толькі вось бяда: бязь сіняй кніжачкі за прахадную ня выпусьцяць...
Аўсвайс. Даставайс і здавайся. У спакойным замежжы яго пакідаеш у гатэлі, у шуфлядцы стала, і хвалюешся толькі пра тое, каб не забыцца, калі пачнеш зьбірацца дадому. А дома наадварот — лепш браць з сабой кожнага разу, як выходзіш на двор. Бо Ці Мала Што. Такое ўражаньне, што жыцьцё тут, у Беларусі, ёсьць вечнай аблавай, а кожная гадзіна — камэнданцкай. Маючы беларускі пашпарт, ты заўжды некаму нешта вінны і ў нечым вінаваты. Ну, ды такой бяды, усе звыкліся. Зрэшты, чаго хацець ад людзей, што вякамі жывуць у памежнай зоне? «А ў свайго аўсвайса і свастыка свойская» — як прастадушна кажа беларуская народная прымаўка, люта гуляючы алітэрацыямі.
...Цікава, што каб купіць, напрыклад, чыгуначны білет зь Нямеччыны ў Беларусь, ніякіх дакумэнтаў не патрабуецца, а каб наадварот — абавязкова. У Менск едзе адзін самотны, абстрактны дарослы, а ў адваротным напрамку — цэлая кампанія пашпартных дадзеных. І ўсе — на адно-адзінае пасажырскае месца.
«Пашпартныя дадзеныя» — словазлучэньне настолькі ўстойлівае, што на ім павесіцца можна. Такое ўражаньне, што гэтыя словы чалавек у Беларусі выкарыстоўвае ці не часьцей за расейскі мат. У арыштаваных наведнікаў спэктаклю «перапісалі пашпартныя дадзеныя», перапісалі — і адпусьцілі. У гасьцей замежнай амбасады таксама — «перапісалі». Такі сабе від прафіляктычнай гутаркі, лупцоўка на стайні. Ад кліентаў пазыковай канторы ня трэба нічога — «толькі пашпартныя дадзеныя», і ў бібліятэцы так, і ў інтэрнэт-кафэ, і ў абменьніку, і ў абязьяньніку, о гэтыя пашпартныя дадзеныя — іх просяць, іх патрабуюць, пакідаюць, падрабляюць, забываюць, дасылаюць, упісваюць, блытаюць, запамінаюць, дыктуюць — і нават даюць, хаця яны ж, здаецца, і так ужо — дадзеныя.
Кім, Калі і Нумар — сямейка, знаёмая кожнаму беларусу. Кім — сват, Калі — брат, а Нумар — проста на рукаве. Кім піша, Калі чытае, а Нумар лічыць, каб ніхто нікуды прапаў, і чакае наступнай сэрыі. Кім, Калі і Нумар — гэта крэўныя сваякі таго самага Ці Мала Што. Асновы беларускага правапарадку.
...У 1991 годзе аўтар гэтых радкоў атрымаў свой першы пашпарт, пашпарт грамадзяніна Саюза Яшчэ Трошачкі Савецкіх і Ужо Амаль Не Сацыялістычных Рэспублік. І пражыў зь ім ажно да 2001-га. Калі зьявіліся пашпарты з «Пагоняй», было вырашана, што атрымаць яго я і так заўжды пасьпею; калі зрабілася ясна, што не пасьпею — па новы пашпарт не хацелася ісьці з прынцыпу. Лепш заставацца грамадзянінам няіснай імпэрыі, чым рабіцца падданым такой дзяржавы — якая, да таго ж, усяляк старалася ад імпэрыі нічым не адрозьнівацца. Да пары дзяржава скрозь пальцы глядзела на такія рэчы. Як і на шмат якія іншыя. Я жыў з савецкім пашпартам, як тыя тысячы бабулек, якім здароўе не дазваляла хадзіць па сталах. Пашпартных. І не пераймаўся.
Але і прынцыпы хварэюць на пранцы. Калі з савецкім пашпартам ужо немагчыма стала паехаць нават ва Ўкраіну — давялося здацца ўладам.
Пашпарт для беларуса — гісторыя жыцьця. Першая віза — як першы пацалунак. Штампы пунктаў памежнага кантролю — як засечкі Рабінзона. Кніга скаргаў і прапановаў па ўдасканаленьні ўласнага жыцьця. Кніга ўліку, кніга кантролю. Кніга водгукаў. Кніга мёртвых. Беларус на пашпартным здымку несьмяротны, як на чароўным партрэце. А потым — раз: і ўсё, старасьць.
Іншаземны памежнік доўга глядзіць на фота ў маім пашпарце і не дае веры, што гэта сапраўды я. Я і сам часам ня веру. Я б на ягоным месцы наогул ні ў што такое ня верыў. У людзей, якіх могуць зваць Zhanna Zheuzhyq або Tsiarentsiy Shcherbatsevich (краіна, дзе прынятая такая трансьлітэрацыя, ніколі ня будзе шчасьлівай). У тое, што дзесьці яшчэ існуе дзяржава з такім гербам. У тое, што мы — ня рускія. У тое, што ўладальнікі пашпартоў Рэспублікі Беларусь знаходзяцца пад яе аховай. Але ён верыць. Ён сэрцам чуе, што гэта праўда. Ён бібліятэкар, а мы — чытачы. Тоненькай сіненькай кніжачкі, якую так цэнім, нібы ў ёй — таямніца быцьця.
Аўтар тут — дзяржава, падначаленыя — мы; ня купіш — звольняць. «Ну што табе, грошай шкада, харошая ж кніжка, і недарагая!» Сапраўды, цана даступная. Прынамсі, ніжэйшая за цэны на кніжачкі іншых, не такіх высокапастаўленых графаманаў. Які-небудзь сэзонны бэстсэлер «Пракляцьце Васіля Драніка» ў мяккай вокладцы каштуе прыкладна столькі ж, колькі права атрымаць родны беларускі пашпарт. Але «Пракляцьце» ў кішэнь не засунеш (хіба што на скрылікі яго парэзаць), і ў паліклініцы на ўлік зь ім ня станеш; а вось з пашпартам — калі ласка: і тое, і другое, і трэцяе. Так што яшчэ невядома, хто тут зэбэст, у сэнсе: хто каго збэсьціць.
Мы, беларусы, любім літаратуру. Мы ведаем: тую сінюю кніжачку, зборнік вершаў пад назваю «Пашпарт. Паспорт. Passport», трэба заўсёды насіць з сабой, а некаторыя радкі зь яе лепш завучыць на памяць. І ўмець працытаваць пры нагодзе. Беларусы — нацыя паэтаў. Паэтаў па пашпарце.
Вядома, адсюль, з гэтай канторы, дзе кожны абавязаны купіць сінюю кніжачку, можна і звольніцца — на ўласнае жаданьне. Ніхто нікога не трымае. Толькі вось бяда: бязь сіняй кніжачкі за прахадную ня выпусьцяць...
Аўсвайс. Даставайс і здавайся. У спакойным замежжы яго пакідаеш у гатэлі, у шуфлядцы стала, і хвалюешся толькі пра тое, каб не забыцца, калі пачнеш зьбірацца дадому. А дома наадварот — лепш браць з сабой кожнага разу, як выходзіш на двор. Бо Ці Мала Што. Такое ўражаньне, што жыцьцё тут, у Беларусі, ёсьць вечнай аблавай, а кожная гадзіна — камэнданцкай. Маючы беларускі пашпарт, ты заўжды некаму нешта вінны і ў нечым вінаваты. Ну, ды такой бяды, усе звыкліся. Зрэшты, чаго хацець ад людзей, што вякамі жывуць у памежнай зоне? «А ў свайго аўсвайса і свастыка свойская» — як прастадушна кажа беларуская народная прымаўка, люта гуляючы алітэрацыямі.
...Цікава, што каб купіць, напрыклад, чыгуначны білет зь Нямеччыны ў Беларусь, ніякіх дакумэнтаў не патрабуецца, а каб наадварот — абавязкова. У Менск едзе адзін самотны, абстрактны дарослы, а ў адваротным напрамку — цэлая кампанія пашпартных дадзеных. І ўсе — на адно-адзінае пасажырскае месца.
«Пашпартныя дадзеныя» — словазлучэньне настолькі ўстойлівае, што на ім павесіцца можна. Такое ўражаньне, што гэтыя словы чалавек у Беларусі выкарыстоўвае ці не часьцей за расейскі мат. У арыштаваных наведнікаў спэктаклю «перапісалі пашпартныя дадзеныя», перапісалі — і адпусьцілі. У гасьцей замежнай амбасады таксама — «перапісалі». Такі сабе від прафіляктычнай гутаркі, лупцоўка на стайні. Ад кліентаў пазыковай канторы ня трэба нічога — «толькі пашпартныя дадзеныя», і ў бібліятэцы так, і ў інтэрнэт-кафэ, і ў абменьніку, і ў абязьяньніку, о гэтыя пашпартныя дадзеныя — іх просяць, іх патрабуюць, пакідаюць, падрабляюць, забываюць, дасылаюць, упісваюць, блытаюць, запамінаюць, дыктуюць — і нават даюць, хаця яны ж, здаецца, і так ужо — дадзеныя.
Кім, Калі і Нумар — сямейка, знаёмая кожнаму беларусу. Кім — сват, Калі — брат, а Нумар — проста на рукаве. Кім піша, Калі чытае, а Нумар лічыць, каб ніхто нікуды прапаў, і чакае наступнай сэрыі. Кім, Калі і Нумар — гэта крэўныя сваякі таго самага Ці Мала Што. Асновы беларускага правапарадку.
...У 1991 годзе аўтар гэтых радкоў атрымаў свой першы пашпарт, пашпарт грамадзяніна Саюза Яшчэ Трошачкі Савецкіх і Ужо Амаль Не Сацыялістычных Рэспублік. І пражыў зь ім ажно да 2001-га. Калі зьявіліся пашпарты з «Пагоняй», было вырашана, што атрымаць яго я і так заўжды пасьпею; калі зрабілася ясна, што не пасьпею — па новы пашпарт не хацелася ісьці з прынцыпу. Лепш заставацца грамадзянінам няіснай імпэрыі, чым рабіцца падданым такой дзяржавы — якая, да таго ж, усяляк старалася ад імпэрыі нічым не адрозьнівацца. Да пары дзяржава скрозь пальцы глядзела на такія рэчы. Як і на шмат якія іншыя. Я жыў з савецкім пашпартам, як тыя тысячы бабулек, якім здароўе не дазваляла хадзіць па сталах. Пашпартных. І не пераймаўся.
Але і прынцыпы хварэюць на пранцы. Калі з савецкім пашпартам ужо немагчыма стала паехаць нават ва Ўкраіну — давялося здацца ўладам.
Пашпарт для беларуса — гісторыя жыцьця. Першая віза — як першы пацалунак. Штампы пунктаў памежнага кантролю — як засечкі Рабінзона. Кніга скаргаў і прапановаў па ўдасканаленьні ўласнага жыцьця. Кніга ўліку, кніга кантролю. Кніга водгукаў. Кніга мёртвых. Беларус на пашпартным здымку несьмяротны, як на чароўным партрэце. А потым — раз: і ўсё, старасьць.
Іншаземны памежнік доўга глядзіць на фота ў маім пашпарце і не дае веры, што гэта сапраўды я. Я і сам часам ня веру. Я б на ягоным месцы наогул ні ў што такое ня верыў. У людзей, якіх могуць зваць Zhanna Zheuzhyq або Tsiarentsiy Shcherbatsevich (краіна, дзе прынятая такая трансьлітэрацыя, ніколі ня будзе шчасьлівай). У тое, што дзесьці яшчэ існуе дзяржава з такім гербам. У тое, што мы — ня рускія. У тое, што ўладальнікі пашпартоў Рэспублікі Беларусь знаходзяцца пад яе аховай. Але ён верыць. Ён сэрцам чуе, што гэта праўда. Ён бібліятэкар, а мы — чытачы. Тоненькай сіненькай кніжачкі, якую так цэнім, нібы ў ёй — таямніца быцьця.
