Андрэй Куркоў — адзін з найбольш вядомых у Эўропе украінскіх пісьменьнікаў. Ягоныя кніжкі перакладзеныя на больш чым 30 моваў. Аўтар, сярод іншага, раманаў «Пікнік на лёдзе» (1997), «Апошняе каханьне прэзыдэнта (2004)», «Улюбёная песьня касмапаліта» (2005), «Начны малочнік» (2007), «Садоўнік з Ачакава» (2010). Паводле ягоных сцэнароў пастаўлена больш за 20 мастацкіх і дакумэнтальных фільмаў. Піша на расейскай мове.
Гэтая размова была запісаная на Ляйпцыгскім кніжным кірмашы 14 сакавіка.
РУСАФОНІЯ
Радыё Свабода: Нядаўна, у адной дыскусіі вакол пытаньня, ці Пуцін заступаецца за правы расейскамоўных ва Ўкраіне, вы сказалі наступнае: «Расейская мова не належыць Маскве; расейская мова ў роўнай меры адносіцца да Кіева, і Ізраілю, і Кішынэву, і Менску, і так далей». І вы яшчэ сказалі, што Масква страціла «манаполію на расейскую мову» некалькі гадоў таму. Ці не маглі б вы патлумачыць гэтае выказваньне? Каму цяпер належыць расейская мова? І што сталася некалькі гадоў таму, калі расейская мова, паводле вас, аддзялілася ад Масквы?
Андрэй Куркоў: 150 гадоў зь лішкам таму ўзьнікла дзяржава Бэльгія, і Францыя страціла манаполію на францускую мову. Пасьля шматлікіх палітычных дэбатаў французы прынялі гэтак званую формулу «франкафоніі». З таго часу француская мова не належыць Францыі, але Францыя мае права дапамагаць разьвіцьцю франкамоўнай культуры. Тое самае паступова адбывалася з расейскай мовай, пачынаючы ад развалу Савецкага Саюзу, і гадоў пяць-шэсьць таму гэта закончылася тым, што Расея прызнала, што расейскамоўнасьць — гэта, так бы мовіць, асобная зьява. У Францыі ёсьць прэмія «франкафоніі» за лепшы твор на францускай мове, а ў Расеі па аналёгіі ўзьнікла «Руская прэмія». У прынцыпе, расейская мова ў розных рэгіёнах сьвету разьвіваецца паводле сваіх уласных правілаў без дыктату інстытуту імя Пушкіна ў Маскве і без, так сказаўшы, падсправаздачнасьці знаўцам расейскай мовы.
РС: Масква гэта прызнала нейкім фармальным чынам?
АК: Не, проста слова «расейскамоўнасьць» — «русафонія» — увайшло ва ўжытак. У прынцыпе ўручэньне гэтых прэмій і дні расейскай мовы пачалі праводзіцца і з удзелам расейскай дзяржавы, і безь яе. Але дэ-факта Расея гэта прызнала. Такім чынам Украіна можа прэтэндаваць на ўплыў на свой варыянт расейскай мовы і ня раіцца ні з кім, якія моўныя нормы можна выкарыстоўваць, а якія не. То бок мова пайшла ўласным шляхам. Ва Ўкраіне пайшоў уласны варыянт расейскай мовы, у Беларусі разьвіваецца свой варыянт, а ў Малдове — свой.
ЛІТАРАТУРНАЯ ПРАПІСКА
РС: Ва Ўкраіне выходзяць вашы кнігі па-расейску і іх пераклады на ўкраінскую. У Расеі вас выдаюць па-расейску. Як вы гледзіце на сваю нацыянальную прапіску ў літаратуры — вы ўкраінскі пісьменьнік ці расейскі? Ці гэта, магчыма, залежыць ад абставін — ва Ўкраіне вы ўкраінскі, а ў Расеі — расейскі пісьменьнік?
АК: З 1991 году я заўсёды кажу, што я — украінскі расейскамоўны пісьменьнік. Я пішу пра Ўкраіну, я належу гэтай краіне, а для Расеі — я расейскамоўны пісьменьнік з Украіны, і яны могуць на гэта рэагаваць, як сабе хочуць. Мяне ў 2004 годзе ў публічным месцы, у адміністрацыі прэзыдэнта пры Суркове, адна вядомая літаратурная дама абазвала ўкраінскім нацыяналістам, які піша на расейскай мове. І тады мае кніжкі наогул прыбралі з кнігарняў у Расеі на 18 месяцаў, а выдавецтва «АСТ» разарвала ўсе дамовы. У 2006 годзе мяне ў Расеі пачало выдаваць выдавецтва «Амфара», але калі яно падпісвала са мною дамову, ім званілі з Масквы і раілі ня мець дачыненьняў з гэтым аўтарам.
РС: А што было прычынай?
АК: Мой удзел у «аранжавай рэвалюцыі» плюс раман «Апошняе каханьне прэзыдэнта», дзе Пуцін выступае як адзін з пэрсанажаў, пад сваім уласным прозьвішчам.
МОВА І КУЛЬТУРА
РС: З вашай дзяржаўнай прыналежнасьцю ўсё ясна. Давайце цяпер паглядзім на культуры. Вось беларуская расейскамоўная пісьменьніца Сьвятлана Алексіевіч кажа, што яна належыць абедзьвюм культурам, і расейскай, і беларускай. А як з гэтым у вас?
АК: Я не адчуваю сваёй прыналежнасьці да расейскай культуры, таму што яны пагадзіліся, што я — дрэнны пісьменьнік, і ніякага дачыненьня да расейскай літаратуры я ня маю. Пра мяне так напісалі ў шмат якіх выданьнях, уключна з расейскім выданьнем Newsweek’у. Але мяне гэта не хвалюе. Наадварот, я лічу, што сваёй пазыцыяй я паказваю прыклад іншым расейскамоўным пісьменьнікам Украіны — што яны павінны вызначыцца. Гэта пытаньне самаідэнтыфікацыі кожнага пісьменьніка, яго асабістай пісьменьніцкай адказнасьці. Пісьменьнік нясе адказнасьць за сваю краіну, а не за мову, на якой ён размаўляе. Калі я на расейскай мове нясу адказнасьць за сваю краіну, гэта значыць, што я — украінскі пісьменьнік. Але гэта ня значыць, што ўсе ўкраінскамоўныя пісьменьнікі мяне прымаюць за ўкраінскага пісьменьніка...
ПА-ЗА КАНОНАМ?
Андрэй Куркоў на прэзэнтацыі сваёй кнігі "Апошняе каханьне прэзыдэнта", Кіеў, 2004
РС: Вось пра гэта якраз мы хацелі вас запытацца. Нядаўна Сяргей Жадан сказаў у інтэрвію нашаму радыё, што незалежна ад мовы, на якой пішуць грамадзяне Украіны, ён усіх прапануе лічыць украінскімі пісьменьнікамі. А як на гэта глядзіць, так бы мовіць, украінскі пісьменьніцкі мэйнстрым?
АК: Мэйнстрым ўвогуле на гэта не глядзіць, і яго гэта не датычыць, але ёсьць літаратурныя сайты і ёсьць літаратурныя крытыкі, якія лічаць сябе, скажам так, захавальнікамі канону ўкраінскай літаратуры. І вось гэтыя людзі, якія лічацца акадэмічнымі дзеячамі, не ўспрымаюць як украінскую ні расейскамоўную літаратуру, ні крымскататарскую. Для іх толькі ўкраінскамоўная літаратура зьяўляецца ўкраінскай. Ёсьць такі вэбсайт litakcent.com, які задае гэткую палітыку. Яны ня згадваюць аўтараў, якія ня пішуць на ўкраінскай мове. Для іх такіх аўтараў не існуе. І калі былі спробы апублікаваць досьлед пра мяне, яны сказалі, што яны ня будуць яго публікаваць, таму што Куркоў — не ўкраінскі пісьменьнік. Ён, так сказаўшы, не падыходзіць пад канон украінскай літаратуры.
ЧЫТАЧЫ
РС: А як вас успрымаюць украінскія чытачы?
АК: Ва Украіне ў мяне цяпер болей украінскамоўных чытачоў, чым расейскамоўных. То бок тыражы маіх кнігаў на ўкраінскай мове, асабліва апошніх, прадаюцца ў паўтара раза лепей за расейскамоўныя.
РС: Гэта неяк разьмяркоўваецца геаграфічна? Па-ўкраінску чытаюць болей на захадзе краіны, чым на ўсходзе?
АК: Вядома, разьмяркоўваецца. Акрамя гэтага, тыя, якія чытаюць па-расейску, чытаюць кніжкі, прывезеныя з Расеі. Ім расейскамоўныя пісьменьнікі Ўкраіны не цікавыя.
РС: Значыць, яны вас не чытаюць?
АК: Так, многія не чытаюць.
ЧАМУ НЯ ПІШАЦЦА ПА-ЎКРАІНСКУ
РС: Вы свабодна валодаеце ўкраінскай мовай? Вы можаце на ёй размаўляць і пісаць?
АК (пераключаецца з расейскай на ўкраінскую): Гаварыць я магу без праблемаў. Па-ўкраінску я магу пісаць артыкулы, эсэ і дзіцячыя казкі, і я гэта пішу. Прозы не пішу, таму што лічу, што прозу трэба пісаць роднай мовай. Так што з украінскай мовай у мяне няма ніякіх праблемаў.
РС: А як у вас з роднай мовай? Вашай першай мовай была расейская?
АК: Так, расейская. Украінскую мову я вывучыў потым. Але перад ёю я яшчэ вывучыў ангельскую, а калі мне было гадоў 14, я пастанавіў вывучыць украінскую.
РС: Так што вам ніколі не хацелася напісаць раман па-ўкраінску? І самі вы свае кнігі на расейскую не перакладаеце?
АК: Не, не перакладаю. Перакладаць можна толькі на родную мову. Але вось тое, пра што вы кажаце, зрабілі некалькі ўкраінскіх пісьменьнікаў. Для некаторых гэта дрэнна закончылася. Напрыклад, Марына і Сяргей Дзячэнкі [найбольш вядомыя ўкраінскія пісьменьнікі ў жанры фэнтэзі — Рэд.] разарвалі сувязь і з Украінай, і Расеяй. Яны напісалі некалькі кнігаў на ўкраінскай мове, але дайшлі да высновы, што заплацілі за гэта вялікую цану, а іх ва Ўкраіне не ацанілі належным чынам. Яны абразіліся, вярнуліся да расейскай мовы і пераехалі жыць у Маскву. Потым і там пабілі з усімі гаршчкі, і цяпер жывуць у Амэрыцы.
Ёсьць пісьменьнікі, якія перайшлі сьвядома з расейскай мовы на ўкраінскую, напрыклад, Ірэн Раздабудзька з Данецку, якая зьяўляецца этнічнай украінкай — яна сьвядома перайшла на сваю родную мову. Яна можа пісаць на абедзьвюх мовах, але яна піша па-ўкраінску, і яе цяпер перакладаюць на расейскую. Ёсьць пісьменьнік Андрэй Какацюха зь Нежыну, які жыве ў Кіеве — ён застаўся білінгвам і піша на абедзьвюх мовах. А ў маім выпадку такая палітычная асыміляцыя — напрыклад, як той выпадак з Дзячэнкамі — падрывае мяне зь сярэдзіны. Потым ты пачынаеш лічыць, што ты нечаму здрадзіў, што ты сябе паламаў — каб спадабацца, каб цябе прынялі. А потым яшчэ пачынаеш думаць, што ты за гэта павінен атрымаць узамен.
Я — прыхільнік культурнай інтэграцыі. Калі мяне пытаюць, чаму я не пішу на ўкраінскай мове, я адказваю пытаньнем: а калі б я быў крымскім татарынам, вы мяне таксама запыталі б пра гэта? І тады мне адказваюць — не, не запыталі б.
РАСЕЙСКІ КАНТЭКСТ
РС: У дыскусіі на Ляйпцыгскім кірмашы, дзе вы выступалі, вы сказалі — важная ня мова, а важны мэсыдж. Але калі вы пішаце на расейскай мове, то, хочаце гэтага ці не, вы непазьбежна трапляеце ў кантэкст расейскай літаратуры, у кантэкст таго ўсяго расейскага, што было прамоўленае расейскай мовай, ці ня так?
АК: Нічога падобнага. Расейскай мовай ва Ўкраіне гавораць зусім інакш, чым у Расеі. Таму расейская мова не нясе расейскага кантэксту. У нас яна ёсьць інструмэнтам культуры, празь які перадаюцца думкі, артыкулююцца ідэі і гэтак далей. Пытаньня — гэта мова Пушкіна ці Пуціна? — не ўзьнікае.
На Ляйпцыгскім кніжным кірмашы, сакавік 2014. Фота: Расьціслаў Шпук
РС: Цікавая думка пра адарванасьць расейскай мовы ва Ўкраіне ад агульнага расейскага кантэксту. Ніхто не сумняваецца, што Джэймс Джойс быў ірляндзкім пісьменьнікам, але з другога боку — ён жа пісаў на ангельскай мове і ягоныя творы пераклікаліся з тым, што пісаў перад ім Байран або Дыкенс, або іншыя англічане, ці не?
АК: Ён пісаў, калі Ірляндыя была ангельскай калёніяй. Мова калянізатараў у такой сытуацыі, зразумела, успрымаецца па-іншаму. Украіна — незалежная ўжо 22 гады. Спачатку, цягам першых 5-10 гадоў было шмат людзей, якія ўспрымалі расейскую мову ва Ўкраіне як атавізм ад каляніялізму. Адчуваньне калёніі зьнікла, а мова засталася. Мала таго — увесь час былі прадстаўнікі, якія гаварылі на гэтай мове, і гаварылі іншае, чым Масква, а нават супрацьлеглае. У 2004 годзе палова Майдану гаварыла на расейскай мове.
МОВА НА МАЙДАНЕ
РС: Але і на тым Майдане ў 2004 годзе, і сёлетнім, большасьць людзей выступала на ўкраінскай мове...
АК: Гэтым разам амаль што не было расейскамоўных выступаў. Усе, хто хацеў нешта сказаць, пераходзілі на ўкраінскую мову...
РС: Вы былі на Майдане і выступалі на ім?
АК: Я быў на Майдане, але адмаўляўся ад выступаў.
РС: А калі б вы пагадзіліся выступіць, то гаварылі б па-расейску ці па-ўкраінску?
АК: Я ня ведаю... Справа ў тым, што калі ўсе пераходзяць на ўкраінскую ды стаіць пытаньне незалежнасьці і ад Расеі, і ад мафіі, то моўны аспэкт у прынцыпе адыходзіць на другі або трэці плян.
ВЯЛІКАЯ І МАЛАЯ ЛІТАРАТУРА
РС: У адной з онлайн-канфэрэнцый вы сказалі нешта накшталт: Для Ўкраіны ня будзе эпохі вялікай літаратуры, бо яна перастала быць часткай вялікай імпэрыі. Падобную думку, як здаецца, выказваў у ХІХ стагодзьдзі францускі крытык і гісторык Іпаліт Тэн, які сьцьвярджаў, што вялікая літаратура ёсьць толькі ў вялікіх дзяржавах і імпэрыях. То бок у Эўропе вялікая літаратура, паводле Тэна, ёсьць толькі ў Францыі, Вялікай Брытаніі, Расеі, Нямеччыне... Вы гэта мелі на ўвазе, калі казалі пра эпоху вялікай літаратуры?
АК: Так. Польшчы не патрэбная вялікая літаратура — у іх ёсьць свая нацыянальная літаратура, у іх ёсьць чым ганарыцца. Украіне таксама яна не патрэбная...
РС: А што такое вялікая літаратура ў гэтым разуменьні?
АК: Зь вялікай літаратурай маем дачыненьне тады, калі вялікі масіў нацыянальнай літаратуры ўваходзіць у сусьветную літаратуру... Калі маецца на ўвазе гэтак званы культурны працэнт ад усіх, далучаных да імпэрыі тэрыторый...
РС: Гэта чыста колькасная адзнака?
АК: Гэта колькасьць геніеў... Таму Расея лічыць Гогаля сваім пісьменьнікам, бо ён даказвае, што вялікая расейская літаратура стваралася і на тэрыторыі Ўкраіны.
РС: Прыкладам, Архан Памук — гэта прадстаўнік малой літаратуры? Нягледзячы на тое, што ў Турцыі жыве амаль 80 мільёнаў чалавек?
АК: У прынцыпе — так. Таму што ў Асманскай імпэрыі не было вялікай літаратуры. Была свая паэзія, але гэта іншая культура, якая не стварала раманаў, не вытварала, так сказаць, празаічнага адлюстраваньня сваёй гісторыі. У іх не было «Вайны і міру», і ім не патрэбны свой Талстой. У іх, так сказаць, іншы падыход. У іх ёсьць гісторыкі, нацыянальныя філёзафы. Пра іх ня ведаюць у Эўропе, але ад гэтага Турцыя не смуткуе. Чэхіі і Альбаніі, напрыклад, ня трэба паліць свае замкі і масты толькі таму, што ў іх няма вялікай літаратуры. Вялікая літаратура — гэта ня якаснае паняцьце...
РС: Праблема ў тым, што часьцей за ўсё яно ўспрымаецца як якаснае паняцьце...
АК: Людзі, якія прадстаўляюць такую вялікую літаратуру, могуць гаварыць вам што заўгодна. Але гэта іх комплексы. Гэта ня комплексы тых, на каго яны, так сказаць, наяжджаюць.
ЗАМЕЖЖА, У ЯКОЕ НЯ ХОЧАЦЦА
РС: Спадар Куркоў, мы тут даволі дакладна абмеркавалі вашу сытуацыю расейскамоўнага пісьменьніка ва Ўкраіне, таму размову хацелася б закончыць агульнапалітычнымі пытаньнямі, калі дазволіце. Наколькі ўварваньне Расеі ў Крым зьмяніла падыход украінцаў да расейцаў? Напрыклад, у вас зьявіліся нейкія новыя адчуваньні да расейцаў? Пуцін прымусіў вас перагледзець ваш погляд на Расею?
АК: Для мяне Расея даўно ўжо была замежжам. Я туды ежджу раз або два разы на год і зьдзіўляюся, што я гавару на той самай мове зь людзьмі, якіх я не разумею або бачу, што яны як бы зь іншай плянэты. Так што цяпер нічога ў гэтым пляне не памянялася. Адзінае, што мне шкада Расеі, шкада, што расейцы пайшлі на гэты экспэрымэнт над сваім мозгам, над сваёй псыхалёгіяй і мэнтальнасьцю, што яны абралі сабе ідала і гатовыя за ім ісьці хоць куды. Гэта тармозіць будучыню Расеі. Я туды не зьбіраюся, я вырашыў у найбліжэйшыя 5-10 гадоў туды наогул ня езьдзіць і ня мець зь імі нічога супольнага, хоць там у мяне ёсьць сябры, зь якімі я лістуюся і перазвоньваюся, якія не прадстаўляюць Пуціна і яго палітыку — гэта, напрыклад, і Валодзя Сарокін, і Барыс Акунін-Чхартышвілі, і Людміла Ўліцкая...
КРЫМ І НОВАЯ ГЕАПАЛІТЫЧНАЯ СЫТУАЦЫЯ
РС: А якое было ваша першае ўражаньне, калі вы дазналіся, што расейцы ўжо ў Крыме?
АК: Гэта быў шок. Сябры мне казалі пасьля абхаскай вайны — наступным будзе Крым. Я казаў, што гэтага ня можа быць. Крым — гэта 27 тысяч квадратных кілямэтраў і 2 мільёны насельніцтва. І знаходзіцца ён у эўрапейскай частцы Чорнага мора, дзе існуюць розныя міжнародныя дамовы... Аказалася, што я быў наіўны.
РС: Як гэты крымскі канфлікт можа паўплываць на геапалітычную сытуацыю? Ці ня маеце вы ўражаньня, што на сьвеце пачнецца эпоха новай «халоднай вайны»?
АК: Яна ўжо пачалася. Я думаю, што пры жыцьці Пуціна паляпшэньня адносін з Эўразьвязам ці Амэрыкай ня будзе. Калі Захад, як абяцала Мэркель, пачне ціснуць на Расею эканамічна, то эканамічныя праблемы прымусяць Пуціна засяродзіцца на ўнутранай палітыцы. А гэта будзе вельмі дрэнна для апазыцыі, бо заўсёды, калі Пуцін засяроджваецца на ўнутраных справах, большае колькасьць прадстаўнікоў апазыцыі і іншадумцаў, якія апынаюцца ў вязьніцы.
