Міхась Андрасюк — беларускі пісьменьнік з польскім акцэнтам

Міхась Андрасюк — беларускі журналіст і пісьменьнік. Жыве ў Гайнаўцы і Вайноўцы на Падляшшы, працуе на Радыё Рацыя ў Беластоку. Адзін з актыўных удзельнікаў Беларускага літаратурнага аб’яднаньня «Белавежа». Выдаў пяць кніжак прозы, чатыры на беларускай мове і адну на польскай: «Фірма» (Беласток, 2000), «Мясцовая гравітацыя» (Беласток, 2004), «Белы конь» (Беласток, 2006), «Вуліца Добрай Надзеі» (Менск, 2010), «Wagon drugiej klasy» (Беласток, 2010).

КАНЕЦ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ Ў ПОЛЬШЧЫ?

Ян Максімюк: Міхась, у Café Europa я, як правіла, карыстаюся формай «вы» ў адносінах да сваіх суразмоўцаў. Але вось зьвяртацца на «вы» да цябе мне вельмі не з рукі, з увагі на шэраг прычын — мы так ніколі адзін да аднаго не зьвярталіся, мы землякі, мы амаль аднагодкі, мы знаёмыя як мінімум 20 гадоў, etc. Таму я хачу прапанаваць табе, каб у гэтай размове мы прытрымліваліся формы «ты» і маглі яе захаваць на сайце Радыё Свабода...

Міхась Андрасюк: Прапанова прымаецца.

Максімюк: Дзякуй. Пачнём з мала вясёлага пытаньня. Міхась, ці не наступіў ужо канец беларускамоўнай літаратуры на Беласточчыне? Вось Міра Лукша, апублікаваўшы больш за паўдзясятка рэчаў па-беларуску, стала пісаць па-польску і выдала дзьве кніжкі польскамоўных вершаў. І ты, пасьля чатырох кніжак прозы па-беларуску, пятую напісаў па-польску. У чым тут справа? Падляскія беларусы ўжо стаміліся пісаць па-беларуску? Ці, можа, падляскія чытачы ўжо стаміліся чытаць па-беларуску?

Андрасюк: Я думаю, што яшчэ рана казаць пра канец беларускамоўнай літаратуры ў Польшчы ці на Падляшшы.

У маім выпадку гэта была спроба зрабіць нешта новае і пашукаць новага чытача. А па-другое, гэта была спроба даказаць і сабе самому, і чытачу, што беларускія аўтары ўсё ж нечага вартыя. Ну бо часта было чуваць меркаваньні з боку польскага асяродзьдзя, што, маўляў, яны — беларусы — самі сабе пішуць, самі сябе чытаюць і самі сябе хваляць. І што нікога вартага, акрамя Сакрата Яновіча, у беларусаў няма. Я пастанавіў кінуць выклік такім меркаваньням і самому сабе ды пазмагацца з польскай мовай. Гэта было для мяне проста цікава.

Канешне, у Польшчы ўжо ня будзе беларускамоўнай літаратуры ў такім маштабе, як раней, пад канец 1950-х і ў пачатку 1960-х, калі ў літаратуру прыйшла вялікая група людзей. Але тады, хоць беларуская літаратура ў нас пачыналася з нуля, у яе прыйшло некалькі пакаленьняў адразу. Тады быў і 17-гадовы дэбютант Ян Чыквін, і аўтары ўжо крыху ў гадах, як, прыкладам, Віктар Швэд або Георгій Валкавыцкі. Цяпер у беларускую мову і літаратуру ў нас прыходзяць лічаныя адзінкі. Але ўсё ж прыходзяць. Можна было б тут згадаць прозьвішчы Юркі Буйнюка, Юстыны Каролькі, Улі Шубзды...

Максімюк: Я ўжо не прыгадаю, калі апошні раз выдалі свае кніжкі вэтэраны нашага літаратурнага руху, такія як Ян Чыквін або Надзея Артымовіч. А вось сёлета памерлі Сакрат Яновіч і Георгій Валкавыцкі, якія стаялі ў вытокаў і нашай падляскай беларускай літаратуры, і нашай беларускай пісьменнасьці наогул. У гэтым мне бачыцца сымбалічнае завяршэньне пэўнай важнай эпохі, якая ўжо не паўторыцца. Магчыма, я памыляюся, і ты, як чалавек больш мясцовы на Падляшшы, чым я, бачыш гэта па-іншаму. Ці ёсьць сьвятло ў канцы тунэлю, гэта значыць, ці ёсьць яшчэ людзі маладога пакаленьня на Падляшшы, пісьменныя ў беларускай мове на ўзроўні адэптаў літаратуры?

Андрасюк: Ёсьць, але, як я ўжо сказаў, гэта лічаныя адзінкі. І тут яшчэ выступае тая праблема, што беларуская мова для пакаленьняў, народжаных у 1980-х і пазьней, гэта ўжо другая мова, вывучаная пасьля першай — польскай. А вывучаная мова — гэта ня тое самае, што мова, засвоеная ад бацькі з маці. Вось я назваў тры прозьвішчы прадстаўнікоў малодшага пакаленьня, якія ўжо зрабілі першыя літаратурныя спробы ў беларускай мове. Але гарантаваць, што яны застануцца пры гэтай мове і не перакінуцца на польскую, я не магу.

ШКОЛА НА ПОЛЬСКА-САВЕЦКАЙ МЯЖЫ

Максімюк: Дык давай пагаворым пра праблемы старэйшага пісьменьніцкага пакаленьня. Якая моўная сытуацыя была ў цябе? Твая першая мова — якая?

Андрасюк: Мая першая мова — падляская гаворка. Мая вайноўская гаворка, якая крыху адрозьніваецца ад чыжоўскай, кляшчэлеўскай і чаромхаўскай. На гэтай гаворцы я сказаў свае першыя словы. А мае першыя прачытаныя словы былі на польскай мове, калі мне было гадоў шэсьць. Старэйшая сястра хадзіла ў школу, у яе былі нейкія падручнікі, зь якіх я вучыўся чытаць. Але ў школе, пачынаючы з другой клясы, у нас была абавязковая беларуская мова. Прынцып быў просты — кожны праваслаўны лічыўся беларусам, а кожны беларус быў абавязаны вывучаць беларускую мову. І тады не было ніякіх адгаворак, бацькі не маглі «выпісаць» сваё дзіця з урокаў беларускай мовы.

Максімюк: А гледзячы на ўсё гэта з пэрспэктывы сёньняшняга дня, як ты думаеш — калі б у тваёй школе не было навучаньня беларускай мовы, табе прыйшло б у галаву пісаць кніжкі па-беларуску?

Андрасюк: Вельмі складана адказваць на пытаньне ва ўмоўным ладзе. Я таксама ня вельмі ведаю, як патлумачыць, чаму мяне пацягнула пісаць увогуле. Магчыма, таму, што я вельмі любіў чытаць. У пачатковай школе ў Старыне я прачытаў усе кніжкі, якія былі ў нашай школьнай бібліятэцы...


Максімюк: Пачакай, я перапыню цябе. Дык ты нарадзіўся ў Вайноўцы, а ў школу хадзіў у Старыну? Гэта суседняя вёска?

Андрасюк: Гэта была суседняя вёска, а школа стаяла амаль што на самой польска-савецкай мяжы. Я думаю, што гэта была найдалей на ўсход памешчаная школа ва ўсёй Польшчы. І ў пачатковай школе я пачаў нешта пісаць, хоць сёньня ўжо ня помню, на якой мове былі тыя першыя літаратурныя спробы — польскай ці беларускай. Але зацікаўленьню беларускай мовай дапамагала «Ніва», сустрэчы зь літаратарамі зь беларускага літаб’яднаньня «Белавежа», якія прыяжджалі да нас у школу. Пад гэтым уплывам я спрабаваў складаць нейкія вершыкі па-беларуску. Потым быў ліцэй зь беларускай мовай у Гайнаўцы, зь нядрэннымі настаўнікамі і таксама з сустрэчамі з нашымі «белавежцамі». Помню, што калі ў наш ліцэй прыехаў Алесь Барскі, дык уся школа, а асабліва яе дзявочая частка, была ў буйным захапленьні. Ну і я тады захацеў стаць такім паэтам, як Алесь Барскі, які выдаваў кніжкі па-беларуску і даводзіў дзяўчат да паэтычнай гістэрыкі. А гэта быў час, калі былі вялікія праблемы з выданьнем кніжак. Сёньня кніжкі пішуць і выдаюць, хто толькі пажадае.

ХТО МОЖА БЫЦЬ БЕЛАРУСКІМ ПІСЬМЕНЬНІКАМ?

Максімюк: Хачу ў цябе запытацца пра тваю апошнюю кніжку, «Wagon drugiej klasy», якую ты напісаў па-польску. Мне ў Празе рукі да яе ўсё яшчэ не дайшлі, але я чытаў вельмі пахвальныя водгукі і рэцэнзіі на яе ў польскай прэсе. Як ты сам ацэньваеш і глядзіш на гэтую сваю літаратурную спробу ў мове, якая не была тваёй першай мовай?

Андрасюк: Адчуваньне было, не хаваю, прыемнае. Асабліва калі польскія чытачы, якія ня ведаюць беларускай мовы, давалі табе зразумець, што вось яны не чакалі, што беларус можа напісаць нешта цікавае, і то напісаць так, як паляк або чалавек выхаваны ў польскай мове ніколі не напіша, ну бо ў яго няма такога моўнага і іншага досьведу, як у мяне.

У мяне не было ўпэўненасьці, што ў мяне нешта атрымаецца. Таму я спачатку паказаў сваю пісаніну майму сябру Марціну Рэмбачу, паляку, які добра ведае і наша беларускае асяродзьдзе, і польскую літаратуру. Паколькі ягоная ацэнка таго, што я напісаў, была станоўчая, я вырашыў апублікаваць кніжку.

Максімюк: Як ты глядзіш на нацыянальную ідэнтычнасьць пісьменьніка на такім культурным памежжы, як наша Падляшша? Ці можна лічыць сябе беларускім пісьменьнікам, пішучы выключна па-польску? Калі вось усе людзі, якія на Падляшшы яшчэ запісваюцца беларусамі, ведаюць польскую мову, дык можа і літаратуру на гэтай мове можна лічыць беларускай. Або прынамсі беларуска-польскай. Як ты думаеш?

Андрасюк: Тут можна толькі пазайздросьціць скульптарам і жывапісцам, якія для сваёй творчасьці не патрабуюць мовы, слова. Па-мойму, ім лягчэй выбіраць сабе ідэнтычнасьць. Зь літаратарамі іначай — мова тут вырашае, на якую паліцу мы ставім іхнюю літаратуру — на беларускую ці на польскую. Я пішу і па-польску, але я магу называць сябе беларускім аўтарам, бо я напісаў і выдаў некалькі кніжак па-беларуску. Але калі б я нічога не напісаў па-беларуску, дык я ня бачыў бы прычыны, каб называць сябе беларускім аўтарам. Мова — гэта пашпарт пісьменьніка.

Увогуле, справы нацыянальнай ідэнтычнасьці на нашым памежжы сёньня даволі складаныя. Калісьці ў гэтым сэнсе было прасьцей. Калі ты праваслаўны, дык ты беларус; а калі каталік — то паляк. Цяпер усё паблыталася. Ёсьць у нас праваслаўныя, якія лічаць сябе палякамі, а іншыя — украінцамі. Ну дык што — адмаўляць ім гэтую ідэнтыфікацыю? Няхай лічаць сябе, кім хочуць, я гэта прымаю. Горай, калі нехта спрабуе за мяне вызначыць маю ідэнтычнасьць і кажа, напрыклад, што я ўкраінец.

Максімюк: Паколькі ты ўжыў тут «калі б», дык я асьмелюся паставіць табе яшчэ адно пытаньне ва ўмоўным ладзе. Вось ты кажаш, што мова, як пашпарт, вызначае нацыянальную ідэнтычнасьць пісьменьніка. Дапусьцім, першыя свае чатыры кнігі ты напісаў не па-беларуску, а на сваёй роднай падляскай гаворцы. А пятую кнігу — па-польску. Дык якім пісьменьнікам трэба было б цябе лічыць у такім выпадку — беларускім, падляскім, украінскім, польскім?

Андрасюк: (сьмяецца) Тут справу ідэнтычнасьці вырашылі за мяне мае продкі. Мой бацька казаў мне, што мы — беларусы, і ў мяне няма ніводнага аргумэнту, каб яму запярэчыць або засумнявацца ў тым, што ён казаў. І тое самае казала мая баба, народжаная ў пачатку дваццатага стагодзьдзя... Дык як я магу пайсьці супраць іх?

Маё жыцьцё склалася так, як склалася, і ў мяне ўжо няма альтэрнатывы. Я лічу сябе беларускім пісьменьнікам, бо пішу па-беларуску. Але час ад часу я магу напісаць нешта па-польску, бо чаму ж не? Польская мова мне зусім не чужая, палова майго жыцьця прайшла ў гэтай мове. Паралельна або папераменна я жыву ў дзьвюх мовах, а можа нават і ў трох, калі маю падляскую гаворку лічыць асобнай мовай. Для мяне гэта вельмі файная сытуацыя. У мяне ёсьць тры кішэні, і з кожнай кішэні я магу нешта каштоўнае выцягнуць і ўкінуць у літаратуру...

Максімюк: Файна — ня тое слова. Па-мойму, гэта фантастычна, што мы можам свабодна пераходзіць з мовы на мову і ў кожнай зь іх знаходзіць нешта цікавае і каштоўнае для сябе. Але ня ўсе так лічаць. Некаторыя бачаць у гэтым выключна нацыянальнае няшчасьце. Як ты глядзіш на пісьменьніка зь Менску, які вырас у расейскай мове, напісаў кнігу па-расейску і кажа, што ён беларускі пісьменьнік? Як тут — мова адназначна акрэсьлівае нацыянальную прапіску такога пісьменьніка, ці не?

Андрасюк: Ян, лягчэйшых пытаньняў у цябе ўжо не засталося? Гэткая сытуацыя, па-мойму, магчымая толькі ў дашчэнту расейскамоўнай Беларусі, дзе чалавек застаецца беларусам, хоць і не карыстаецца беларускай мовай. Але... Я ня ведаю... Няма добрага, канчатковага адказу на гэтае пытаньне. Я не змагу на яго адказаць...

«МУЖЫКІ І ПАНЫ»

Максімюк: Зразумела. Адказ на гэтае пытаньне больш істотны для людзей у Менску, чым у Беластоку, я сказаў бы. У нас ёсьць свае пытаньні, на якія нам цяжка адказваць. Вось адно зь іх. Чаму прападаюць беларусы Падляшша? Па-мойму, што тычыцца дзяржаўнай падтрымкі для культурна-грамадзкай актыўнасьці нацыянальных меншасьцяў, дык такога спрыяльнага часу ў Польшчы яшчэ не было. Грошай даюць на ўсё, на што толькі меншасьцям ні заманецца. І іншыя меншасьці, як украінцы, кашубы, лэмкі — растуць. А беларусы — паміраюць. У чым тут рэч?

Андрасюк: Беларусы гэта наагул такая нацыя, якая бязбольна асымілюецца, ці то ў Рэспубліцы Беларусь, ці то ў нас на Падляшшы. Віна тут, напэўна, у нашай гістарычнай спадчыне, калі беларус асацыяваўся выключна з «мужыком» і вёскай, а паляк — з «панам» і горадам. Гэткі комплекс можна было выразна назіраць у нас у 1970-х гадах, калі наступілі масавыя ўцёкі беларусаў зь вёскі ў горад. Я помню, што калі мне было гадоў дзесяць, дык я думаў так: беларус гэта толькі той, хто жыве на вёсцы, а ў горадзе жывуць адны палякі. І калі да нас на вёску прыяжджалі выхадцы з нашых вёсак, я ўжо лічыў іх палякамі...

Максімюк: Мне здаецца, што гэтая гістарычная спадчына, пра якую ты згадваеш, для маладога пакаленьня гарадзкіх беларусаў або, лепш сказаць, для дзяцей колішніх выхадцаў з нашых вёсак, ужо ня мае такога значэньня, як раней. Калі я гляджу на актыўнасьць маладых людзей у супольнасьці Howorymo po swojomu ў Фэйсбуку — а гэтая супольнасьць назьбірала амаль чатыры тысячы маладых прыхільнікаў, наогул з гарадоў — дык я маю ўражаньне, што тыя людзі шукаюць сваёй аўтэнтычнай тоеснасьці (хто беларускай, хто ўкраінскай, а хто яшчэ іншай), не прывязваючы вялікай увагі да гістарычнага водападзелу «пан»- «мужык». Для іх тая «мужыцкая» спадчына сёньня явіцца хутчэй як культурная каштоўнасьць, а не як сацыяльнае таўро. Таму мне не зразумела, чаму ў Польшчы так значна вырасьлі, напрыклад, украінцы, кашубы ці шлянзакі, а беларусаў паменшала на 17% за апошняе дзесяцігодзьдзе. Няўжо на нас такі істотны ўплыў мае тое, што адбываецца зь беларушчынай у Рэспубліцы Беларусь?

Андрасюк: Я лічу, што мае. У пачатку 1990-х, як толькі ўзьнікла незалежная беларуская дзяржава, шмат выпускнікоў нашых ліцэяў у Гайнаўцы і Бельску ехалі ў Беларусь вучыцца далей. Мы гаворым тут напэўна пра дзясяткі чалавек, а можа і сотні. Беларуская дзяржава была маладая, а нашы маладыя выпускнікі адчувалі сябе там, я сказаў бы, у ролі першапраходцаў. Было сярод іх шмат энтузіязму ў пазнаваньні той шырэйшай беларускасьці. З прыходам Лукашэнкі лік такіх нашых навучэнцаў у Беларусі стаў няўмольна скарачацца. Беларусь як дзяржава і краіна стала падляшукам выразна менш цікавай.

У мяне ёсьць свой хатні прыклад на гэтую сытуацыю. Калі мой сын закончыў гайнаўскі беларускі ліцэй, ён паступіў на ангельскую філялёгію ў Горадні. Ён туды паехаў, пабыў некалькі дзён, а потым вярнуўся і кажа: Тата, а навошта ты мяне заахвочваў ці нават прымушаў вывучаць беларускую мову, калі ў Горадні ўсё па-расейску, а я ж расейскую мову не вывучаў і не змагу там вучыцца. Ну й сапраўды, ён туды не пайшоў вучыцца, а паступіў на польскую філялёгію ў Беластоку і закончыў яе. Гэта было ўжо ў пачатку цяперашняга стагодзьдзя.

Па-мойму, у гэтым можна шукаць адказу на пытаньне, чаму ў літоўскай меншасьці так, ва ўкраінскай так, а ў беларускай іначай. У літоўцаў ёсьць свая файная літоўская дзяржава; ва ўкраінцаў, як ні глядзець, дзяржава таксама выразна ўкраінская. А зь Беларусьсю няма яснасьці, ці гэта Беларусь, ці Расея. І на дадатак там яшчэ Лукашэнка, зь якога сьмяецца ўся Эўропа. Для нашых маладых людзей — гэта ня іхні сьвет.

МЫ — ЭЎРАПЕЙЦЫ. ЦІ ДАКЛАДНА?

Максімюк: У 2004 годзе Польшча далучылася да Эўразьвязу. Гэта нейкім чынам паўплывала на паводзіны і самаадчуваньне падляскіх беларусаў? Або кажучы больш канкрэтна — ты адчуў, што апынуўся ў Эўропе пасьля 2004 году?

Андрасюк: Я зараз шмат часу праводжу на вёсцы, наогул сяджу ў бацькоўскай хаце, ад красавіка да позьняй восені. Бачу штодня сваіх суседзяў, якія тут жывуць увесь час. Калі б іх запытаць, з чым ім зьвязваецца слова Эўропа і ці нешта ў іхнім жыцьці зьмянілася за апошнія дзесяць гадоў, я думаю, ніхто толкам ня ведаў бы, як адказаць.

Гэтыя геапалітычныя перамены для беларускай вёскі засталіся нябачнымі, акрамя аднае — ёсьць адчувальныя датацыі з Эўразьвязу, фінансавая падтрымка для сельскай гаспадаркі і фэрмэраў. Ну і няма ўжо ранейшага страху перад Эўропай. Я помню размовы на вёсцы перад далучэньнем Польшчы да Эўразьвязу, што вось, прыйдзе сюды Эўропа, прыедуць сюды немцы і ўсё паскупляюць, і да таго падобнае. Нічога такога не адбылося, зямлю, на якой ніхто ўжо не хацеў працаваць, пакуплялі палякі, якіх ніхто наогул на вёсцы ня бачыў. Але і нашы беларусы таксама накуплялі зямлі, так што той ранейшы страх перад Эўразьвязам неяк рассмактаўся.

Максімюк: А як ты асабіста адчуў далучэньне Польшчы да Эўропы? Раней у мяне было моцнае адчуваньне зайздрасьці, калі, выбраўшыся зь сямёй у Італію над мора, мы перасякалі аўстрыйска-італьянскую мяжу безь ніякага мытнага і памежнага кантролю. Я ніяк ня мог уявіць сабе, што такое будзе магчыма паміж Чэхіяй і Польшчай. А таму, калі такое стала магчыма, дык мне запомнілася, што едучы першы раз з Прагі ў Беласток, у мяне ўзьнікла вельмі прыемнае адчуваньне «далучанасьці да Эўропы» пры пераезьдзе чэска-польскай мяжы, зь якой зьніклі памежнікі, мытнікі і іхныя буданчыкі. А якія ў цябе адчуваньні на гэты конт?

Андрасюк: У апошнім дзесяцігодзьдзі я шмат разоў перасякаў польска-беларускую мяжу, мабыць, больш за сотню разоў. І той пашпартны ды мытны кантроль на мяжы зь Беларусьсю так уеўся ў маю сьвядомасьць, а можа і ў мэнталітэт, што калі я час ад часу перасякаю польска-літоўскую або польска-чэскую мяжу, на якой ніхто цябе не спыняе і не правярае твой пашпарт, я ніякай палёгкі не адчуваю. Сытуацыя на польска-беларускай мяжы адбірае ў мяне адчуваньне радасьці ад існаваньня Эўропы бязь межаў.

Максімюк: Ну, нельга нам закончыць размову на такой змрочнай ноце. Таму на астатак будзе лёгкае пытаньне, традыцыйнае. Над якой кніжкай працуеш цяпер? І на якой мове?

Андрасюк: Хутчэй за ўсё гэта будзе кніжка на польскай мове, пра што паведамляю з сумам. Але пакуль яшчэ справа мовы канчаткова ня вырашаная. Гэта будзе зборнік апавяданьняў, які мае працоўны загаловак «Рускі квадрат». Калі выйдзе — ня ведаю. Гэтая кніжка «сядзіць ува мне» ўжо гады тры, і праца над ёю ідзе вельмі марудна.

Але нават калі зборнік выйдзе на польскай мове, то кніжка і так будзе зь беларускай душой. У мяне такая бытавая праблема, што па-польску я гавару зь беларускім акцэнтам, а па-беларуску — з польскім. І, пэўна ж, такая мая проза. Некаторым, як ні дзіўна, такая проза падабаецца.

Фота: Сямейны архіў М. Андрасюка і Міра Лукша.