Хоць і цьвердзіць кітайская прыказка, што паехаць — крыху памерці, нішто так не ажыўляе чалавека, як вандраваньне. Новыя сустрэчы, краявіды, уражаньні… І нішто так не зьнявольвае чалавека, як абмежаваньне свабоды руху.
Гэта выдатна разумелі ў Савецкім Саюзе, дзе многія навукоўцы, пісьменьнікі, мастакі былі невыязнымі. За мяжой яны маглі выдаць сакрэтныя дзяржаўныя таямніцы ці, крый Божа, папрасіць там палітычнага прытулку. Паэт Рыгор Барадулін яшчэ за савецкім часам аб’езьдзіў паўсьвету і да гэтай пары весела прыгадвае свае падарожжы.
(Міхась Скобла: ) “Спадар Рыгор, упершыню за мяжу вы трапілі яшчэ студэнтам —пра гэта я вычытаў у даведніку. 1950-я гады, хрушчоўская адліга, але выехаць, відаць, і тады было няпроста. Якім чынам вы апынуліся ў дэлегацыі, якой улады дазволілі вандроўку за мяжу?”
(Рыгор Барадулін: ) “Першая мая замежная вандроўка была за мяжу свайго гароду (сьмяецца). А ў Польшчу адбіралі тых, у каго былі нейкія мастацкія здольнасьці — хто пісаў, сьпяваў, танцаваў, словам, браў удзел у мастацкай самадзейнасьці. На невялікую дэлегацыю былі прызначаныя ажно два кіраўнікі — выкладчык журфаку Булацкі і вучоны з рабоча-сялянскім паходжаньнем Жаркевіч.
Першае маё ўражаньне ад замяжы было гэткім. Выйшаў я на вуліцу Юзэфа Сталіна (цяпер гэта Ерусалімская алея), цёплы лірычны адвячорак, і я чую ў тумане размову. “Ile?” — ён пытае. “Dwadzieścia pięć”. — “No, to za dużo!” — “Za to jaka lubeblia będzie!”
Мы былі маладыя, знаёміліся з полькамі, з палякамі. Памятаецца, як нам палюбілася песьня “Чача”: “Serduszko puka w rytmie czacza, milośći szuka w rytmie czacza, pocałuj, miły, w rytmie czacza, już nie ma siły przed kochaniem…” Мы гэтую “Чачу” танцавалі да страты падноскаў, бо працёрлі чаравікі, танцуючы на польскім асфальце!
І яшчэ мы адну песьню сьпявалі, інтымнага характару, але які гонар адчуваўся ў ёй за польскую дзяржаву! “Za stodołą w koniuszynie leży żolnierz na dziewczynie. Orzeł biały, pas czerwony, i pierdole jak szalony!” Нават тут падкрэсьлена — арол белы і чырвоны пас! Ня тое, што ў нас…
Былі ў Польшчы й кур’ёзныя выпадкі. Паехалі мы на Вавэль. Там знаходзіцца ўсыпальня польскіх каралёў. І вось адзін з нашых кіраўнікоў, Булацкі, чамусьці рашыў пераступіць цераз саркафаг Пілсудзкага”.
(Скобла: ) “Гэта ж абраза нацыянальнага гонару”.
(Барадулін: ) “Так-так. А ў Булацкага шырокія савецкія калашыны, сантымэтраў трыццаць. І вось ён зачапіўся за карону, яна задрыжэла. Я быў малады й троху п’янаваты, але ўмомант працьверазеў. Глянуў вакол — ці многа палякаў? Калі будуць біць, куды ўцякаць? Добра, што палякаў было няшмат, яны пабялелі, як ліпіна… Трэба ж было паехаць у Польшчу, прыйсьці на Вавэль, каб пераступіць цераз саркафаг Пілсудзкага! Гэта была, відаць, праява клясавае нянавісьці.
А з другім кіраўніком, Жаркевічам, быў такі выпадак. Ён прывез палякам у падарунак радыёпрыёмнік, уручыў яго й тут жа ўключыў, каб паказаць якасьць прыёму. Ідзе перадача на расейскай мове. Навіны. І раптам дыктар гаворыць: “Вы слушали правду о событиях в Советском Союзе. Говорит “Голос Америки”. Тут Жаркевіч крычыць: “Выключайце, ён сапсаваны!” Вось гэткая культура паводзінаў была ў нашых кіраўнікоў. Ну а мы, маладыя, гулялі, цалаваліся з полькамі…”
(Скобла: ) “І слухалі інтымна-патрыятычныя польскія песьні. Усё ж блізкая Польшча тады не ўспрымалася як замежжа. Нават хадзіла савецкая показка: “Курица — не птица, а Польша — не заграница”. А вось краіны капіталістычнага сьвету, уражаньні, пэўна ж, адрозьніваліся ад польскіх?”
(Барадулін: ) “Першая мая сур’ёзная паездка была ў Фінляндыю й Швэцыю. Тут ужо ўсё дасканала правяралі, узгаднялі з Масквой. Цікавая дэталь: з тае паездкі я змог прывезьці ў якасьці сувэніраў (цяпер сьмешна выглядае) толькі цэляфанавыя мяшочкі — грошай жа ніякіх не давалі. Падабалася мне адна дама, дык я ёй два мяшочкі па прыезьдзе падараваў (сьмяецца). Характар фінаў троху нагадвае характар беларускі, асабліва ўшацкі. Я сам нарадзіўся на хутары, і мне былі блізкія фінская засяроджанасьць, нятлумнасьць. А ў Швэцыі мяне найбольш уразіла тое, што на сьняданьне далі бульбу з журавінамі”.
(Скобла: ) “Гэта было адмысловае мэню для гасьцей зь Беларусі?”
(Барадулін: ) “Гэта іх традыцыйнае сьняданьне. Звычайная бульба цалкамі й журавіны. Я проста ашалеў ад радасьці! Мне мама заўсёды бульбу з журавінамі падавала. Нас вадзілі, паказвалі замкі. І думалася з зайздрасьцю: могуць жа людзі спакойна жыць без усякага будаўніцтва сацыялізму й камунізму”.
(Скобла: ) “Давайце павандруем яшчэ далей, за акіян. “Гучыць, як пароль: Patria o muerte!” “Рыфмуецца ўсё на Кубе са словам revoliucion”. Гэта радкі з вашых тагачасных вершаў. Вы адзін зь нямногіх беларускіх пісьменьнікаў, хто пабываў на гэтак званым Востраве Свабоды. Нядаўна па тэлебачаньні Ігар Лучанок захоплена расказаў, як ён сьпяваў “Подмосковные вечера” Фідэлю Кастра. А вы яму вершаў не чыталі?”
(Барадулін: ) “Не, я ня быў дапушчаны да гэткіх высокіх парогаў. Гэта толькі для Лучанка… Дарэчы, мне прыгадваецца адна даўняя эпіграма: “Однажды я купил щенка, но говорит мне Лукша: купи пластинку Лученка — она облает лучше!” Але гэта так, да слова. А калі я зьбіраўся на Кубу, адтуль вярнуўся Васіль Быкаў. І ён мне кажа — няма чаго табе туды езьдзіць. Аказалася, што, па-першае, там вельмі горача, а па-другое, Васілю, як дарагому госьцю, паказалі кубінскую школу юных разьведчыкаў, і падвялі да яго хлопчыка, які лепш за ўсіх піша даносы!
І ўсё ж я паехаў, гэта быў 1984 год. Найбольш мяне ўразілі кубінскія фільмы пра амэрыканскіх дывэрсантаў. Пераказваю сюжэт першага. Ідзе дывэрсант з каністрай бэнзыну й з абярэмкам саломы. Падходзіць пад нейкі важны кубінскі аб’ект, аблівае яго бэнзынам, падкладвае салому, чыркае запалкай — полымя, і лёзунг на экране: “Рэвалюцыйная пільнасьць перш за ўсё!” Сюжэт другога: ідзе дывэрсант, цераз плячо ў яго ланцуг. Ён размахваецца й закідвае ланцуг на лінію высокага напружаньня. Замыканьне, і на экране лёзунг: “Будзьце пільнымі, рэвалюцыянэры!” Куба трэба, каб пагрэцца, але пагрэцца не душой, а целам”.
(Скобла: ) “У ЗША вы езьдзілі ня проста пісьменьнікам, а ў складзе афіцыйнай дэлегацыі — на сэсію ААН. Прычым у той час, калі ўсе мы жылі ў гэтак званай “імпэрыі зла”. А ці было ў вас адчуваньне на вуліцах Нью-Ёрку, што вы знаходзіцеся ў “краіне дабра”?”
(Барадулін: ) “У мяне было адчуваньне, што амэрыканцам да лямпачкі, адкуль ты прыехаў — з сацыялістычнага ці капіталістычнага сьвету. У Амэрыцы кожны жыве, як яму хочацца. Другая справа — як жыве, па Боскай лініі ці не, гэта ўжо філязофскае пытаньне.
А пісьменьнікаў у дэлегацыі пачалі ўключаць, калі міністрам замежных справаў БССР быў Рыгор Кісялёў, дарэчы, вэтэрынар па адукацыі. Ён любіў выпіць і аднойчы акіянам прывез у Нью-Ёрк цэлы чамадан малянкоўскіх шклянак. На свой дзень народзінаў накрыў стол, наліў усім укоптур, і кожны павінен быў выпіваць.
І быў там адзін нібыта паэт, дыплямат і філёзаф, выпускнік МІМО (так і хочацца зрыфмаваць “чмо”). Піць ён ня мог — паводле сваіх фізычных і разумовых магчымасьцяў. Ён заўсёды ствараў оду ў гонар міністра Кісялёва, чытаў яе, выпіваў малянкоўскую шклянку й зьвіваўся пад крэслам. Адкуль яго потым і даставалі. Так паўтаралася з году ў год. Але калі я трапіў у дэлегацыю, Кісялёва ўжо не было. І мне нават даручылі выступіць па паперцы”.
(Скобла: ) “А тэкст выступу вы самі пісалі?”
(Барадулін: ) “Не, што ты! (Сьмяецца.) Я быў проста ў ролі дыктара. Чытаў па-расейску з заўважным беларускім акцэнтам. Потым нашы прадстаўнікі ў ААН далі мне падшыўку беларускай эмігранцкай прэсы. Далі ня проста так, а з разьлікам, каб я напісаў свае думкі. Я чытаў-чытаў і зразумеў, што калі напішу водгук, то гэта будзе выкарыстана спэцслужбамі. Я ўжо быў вучаны, разумеў, што такое вэрбоўка. Доўга трымаў падшыўку, нарэшце прыношу. “Ну што ты вычытаў?” — пытаюцца. “Ведаеце, кажу, мне спадабаліся вершы Масея Сяднёва пра восень. Я пра гэта магу напісаць”. “А пайшоў ты!..” І ўсё, на гэтым кантакты закончыліся.
Дарэчы, працуючы ў ААНаўскай бібліятэцы, я ўбачыў цікавы здымак. Часопіс “Амэрыка”, на вокладцы асабіст ці целаахоўнік трымае пад пахі Чарненку, у генсэка адвіслая сківіца, тупыя адсутныя вочы, а другі ахоўнік апранае яму плашч. І подпіс — кіраўнік Савецкага Саюзу. Дык я думаў — хто здымаў, гэта не зь верталёту. Два трымалі, а трэці здымаў. А жылі мы ў Нью-Ёрку як у інтэрнаце, самі сабе есьці варылі, бульбу на рынку знаходзілі. Я на тры месяцы нібы ў студэнцкае жыцьцё вярнуўся”.
(Скобла: ) “Пасьля вяртаньня з замежных вандровак пісаліся нізкі вершаў, на гэтым тэма як бы вычэрпвалася. Гэта не датычыцца вашай паездкі ў Ізраіль, у Ерусалім. Пасьля паездкі на Сьвятую Зямлю біблейская тэматыка настала ўвайшла ў вашую творчасьць. Можна згадаць паэтычныя цыклі “Трыкірый”, “Стане Бэтлеемам сэрца”, “Псальмы Давідавы”. Чатырыста гадоў таму князь Мікалай Крыштоф Радзівіл Сіротка езьдзіў у Палестыну, дзе яго найбольш уразілі буслы ў пойме ракі. А што запомнілася вам?”
(Барадулін: ) “Ерусалім я стараўся ўвабраць у сэрца цалкам — з краявідамі, зь вежамі, з галубамі, з усімі дэталямі. Гэтая паездка мяне найбольш ускалыхнула. Я лічу, што ў кожным чалавеку разьлітая Біблія, яна — у прыказках, у прымаўках, у побыце, у позірках, уся мудрасьць ад Бібліі. А беларусы — кшчоныя паганцы. У мяне ёсьць такія радкі: “І калі змушае лёс вагацца, дык трымаюцца за ўласны тын беларусы — кшчоныя паганцы, самаісныя, як пан бурштын”. Я наогул кажу, што канфэсія — гэта прафэсія, а Бог адзін.
Ерусалім даў мне сьвятла да канца маіх дзён. Езьдзіў я туды ад Беларускага ПЭН-Цэнтру. Карлас Шэрман даў мне сто даляраў і таньненькі калькулятар. Пасол Беларусі ў Ізраілі — Анатоль Фарфэль, выдатны чалавек, добра гаварыў па-беларуску. Даведаўся ён, колькі ў мяне грошай і толькі парагатаў: “Ня бойся, галодным ня будзеш”. Дарэчы, ён мне расказаў, як яго інструктавалі падчас прызначэньня паслом: “Ты ж глядзі там, яўрэйскую лінію ня гні!”
Калі ён быў паслом, у Ізраіль прыяжджалі два высокія беларускія чыноўнікі — Пятро Краўчанка і Вячаслаў Кебіч. Ну вось вядуць аднаго зь іх (ня думаю, што гэта быў Краўчанка) на экскурсію па сьвятых месцах. Гід, доктар мастацтвазнаўства з Эрмітажу, кажа — а вось гэта Капэрнаум, сынагога, дзе маліўся Ісус Хрыстос. Чыноўнік зьдзіўлены — як сынагога? “А дзе Ісус Хрыстос павінен маліцца?” “Ну, безумоўна, у праваслаўнай царкве!” Яна пытаецца: “А вы хоць ведаеце, што Ісус Хрыстос быў габрэем?” — “Ну гэтага быць ня можа…” Вось табе й адзін з кіраўнікоў дзяржавы.
У Ізраілі прыгожа, але трошку страшнавата. Ты ідзеш, а цябе паўсюль вочка вядзе, ахова ўсюды. Па вуліцы ідзеш — дзяўчаты аўтаматы ў руках трымаюць. Лепш бы яны што другое трымалі... Дай ім Божа, як кажуць”.
(Скобла: ) “Цягам нашае гутаркі, я думаю, увідочнілася, што творчаму чалавеку бываць за мяжой карысна. А палітыку? Вось ад нядаўняга часу Аляксандру Лукашэнку забаронены ўезд у 16 краінаў. Невыязны паэт — за савецкім часм гэта была звыклая справа. А невыязны палітык — як гэтую зьяву можна ахарактарызаваць?”
(Барадулін: ) “Я разумею так, што ў Эўропе й сьвеце ня хочуць бачыць таго палітыка, які вязе ім учорашні дзень. У літаратуры ёсьць такі панятак аксюмаран — гарачы сьнег, халодны кіпень. Невыязны палітык — самы большы аксюмаран. Як гэта можа быць невыязны палітык? У невыязнога палітыка й палітыка бязногая”.
