Зь мёртвымі сам-насам

У Беларусі праблему гістарычнай праўды і справядлівасьці закрылі два дзесяцігоддзя таму. Вуліцы, плошчы, гарады, пасёлкі, прадпрыемствы носяць імёны асобаў, вінаватых у злачынствах супраць чалавечнасьці. Непарушна стаяць іх помнікі і вісяць партрэты ў музэях і кабінэтах. Трупная пляма фальшывай «лініі Сталіна» раз’ядае ня толькі пагоркі пад Заслаўем. Цудам яшчэ ня зьнішчаныя Курапаты.

Маладое пакаленьне, школьнікі і студэнты, у масе сваёй проста ня ведае сваёй гісторыі. Старыя баяцца яе ўспамінаць: у мэмуарнай кнізе «Знаёмыя постаці» тады 84-гадовага паэта Міколы Аўрамчыка, якая выйшла ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» у 2004-м, шмат асабістых згадак пра пісьменьнікаў, паэтаў, крытыкаў 30-х гадоў. Ва ўсёй кнізе, здаецца, толькі аднойчы згадаваецца жах рэпрэсій, якія зьнішчылі эліту нацыянальнай культуры — і згадваецца наступнай фразай: «Пасьля шматлікіх стрэсаў, што амаль на працягу дзесяцігоддзя безупынку малацілі беларускую літаратуру...» Разьдзел называецца «Незабыўнае».

Да Сталіна цяперашняму кіраўніку Беларусі яшчэ далёка, як ён сам прызнае, хоць і тупае ў гэтым накірунку і валачэ за собой краіну ён старанна. Жыцьцём у спыненым часе называе мой калега Сяргей Дубавец сёньняшнюю Беларусь. Калі беларускі час спыніўся, можна спрачацца: нехта назаве 29 кастрычніка 1992-га, калі быў забаронены рэфэрэндум аб роспуску Вярхоўнага Савета. Нехта — рэфэрэндум 1995-га, які дабіваў мову, нехта рэфэрэндум 1996-га, які перакроіў канстытуцыю, нехта выбары прэзыдэнта, нехта правал імпічмэнта, нехта зьнікненьні і забойствы палітыкаў.

Усе маюць рацыю. Я таксама лічу, што адкат пачаўся яшчэ да першага прэзыдэнта, і мае дакладную «кропку невяртаньня» — 3 лютага 1993. У той дзень Вярхоўны Савет 12-га скліканьня аднавіў у правах камуністычную партыю. Старому часу, пахаванаму пад абломкамі разбуранага путчу ў жніўні 1991-га, у Беларусі працягнулі руку, выцягнулі з труны і запрасілі за вясельны стол. Справа была, канечне, не ў канкрэтных партсакратарах малафеевых і сакаловых — а ў тым, што была адкінута гістарычная праўда і справядлівасьць, кардынальна зьменены маральныя каардынаты часу. Усе старыя злачынствы і злачынцы дыхнулі магільным смуродам і вясельле нараджэньня незалежнай Беларусі стала неадрозным ад хаўтураў па ёй.

У спыненым часе амаль нічога не састаравае.

На завяршэньне гэтай сэрыі публікацый на Дзяды з кнігі «За кіпучай чэкісцкай работай» паўтару свой дваццацігадовай даўніны выступ з той лютаўскай нагоды на Свабодзе. Ён называўся

РЭАБІЛІТАЦЫЯ КАТАЎ

Мы зноў засталіся з нашымі мёртвымі сам-насам.

Як цяпер ісьці ў Курапаты, што казаць нашым дзядам, якія ляжаць naд соснамі?

Як растлумачыць, чаму вернутая зь небыцьця партыя-вампір, ненажэрная людаедзкая банда, што дзесяцігодзьдзямі гвалтавала беларускі народ, ірвала на кавалкі ягоныя землі і прадавала іншаземным дзяржавам, таптала мову і паліла кнігі, душыла лепшых сыноў і дачок і тысячамі клала ў вялікія і малыя Курапаты, на тры гады кінула ў акупацыю, а потым працягнула гэтую акупацыю сама, пасыпаўшы на разьвітаньне радыёактыўным попелам ды подла схаваўшы сваё чарнобыльскае злачынства ад людзей?..

188 дэпутатаў Вярхоўнага Савету рэанімавалі КПСС-КПБ. Апроч партыйных сакратароў, сярод іх ёсьць навукоўцы і настаўнікі, генэралы і дырэктары... Страхавітаму камуністычнаму Вію паднялі павекі — і быццам нічога, ніхто не зьнерухомеў. Зараз хутка знойдуцца спэцыялісты паразважаць, што аднаўленьне дзейнасьці КПСС-КПБ нічога не мяняе ў Беларусі.

Гэта ня так. Роспуск кампартыі ў жніўні 1991 году — адзіны, першы і апошні акт хаця б умоўнай справядлівасьці. Ніхто не панес пакараньня асабіста. Усё, абсалютна ўсё сышло з рук. І таму пастанова, прынятая парлямэнтам 3 лютага — ня толькі сорам на ўвесь сьвет. Гэта, найперш, трыюмф катаў і абраза мільёнаў ахвяраў — і тых, хто ўжо ляжыць у зямлі, і тых, хто, як дзеці Чарнобыля, туды заўчасна пойдзе.

Нашы мёртвыя цяпер могуць пакінуць нас, бо мы не абаранілі іх ад пасьмяротнае зьнявагі. I тады гэта знак непапраўнае бяды. Бо так, бяз памяці, без аховы продкаў загінем, сыдзем у нябыт з карты Эўропы, і толькі кампартыйныя пацукі будуць лётаць ненажэрнымі зграямі па чарнобыльскіх абшарах таго, што некалі звалася Беларусяй.

Радыё Свабода, 4 лютага 1993 г.