Чытаю пераклады, каб набрацца прыгожых словаў і выразаў — прызналася нядаўна адна маладая беларуская перакладчыца ў інтэрвію. Разумная дзяўчына. Я, калі быў малады, рабіў так сама. Чытаў беларускія пераклады. А паколькі ў часы маёй маладосьці быў наогул адзін беларускі перакладчык, Васіль Сёмуха, дык я набіраўся таго прыгожага галоўным чынам ад яго. І цяпер усё яшчэ набіраюся, перачытваючы ягоныя ранейшыя рэчы і чытаючы ўпершыню тыя, якія ён пераклаў тады, калі ўжо мінулася мая маладосьць. Пра некаторыя з гэтых перакладаў, зь якіх я набраўся прыгожага, як сабака блох у куратніку, я хацеў бы распавесьці чытачам сайту Радыё Свабода.
Кажуць, гэта першы сапраўдны нямецкі раман. І нібыта ня надта каб арыгінальны, бо формай нагадвае гэтак званыя пікарэйскія раманы, якія ўзьніклі ў эпоху Рэнэсансу ў Гішпаніі. А раман Грымэльсгаўзэна пра авантурніка Сымліцысімуса выйшаў упершыню ў 1668 годзе, то бок, ужо ў эпосе Барока або нечага такога. Раман распавядае пра гаротную долю і прыгоды вясковага прасьцячка ў часы нечувана жорсткай і спусташальнай Трыццацігадовай вайны (1618-1648), у якой каталікі і пратэстанты Эўропы змагаліся за збавеньне чалавечых душ і паклалі тых душ у магілу мільёнаў пад восем. Раман быў арыгінальна напісаны супэрскай народнай мовай, але яго першы выдавец памяняў кучу прыгожых словаў і выразаў, якія жыватворна пахлі гноем і сенам, на больш шляхетныя і шляхецкія, ад якіх праціўна несла адэкалёнам. Нягледзячы на гэта, мужыцкі пах «Сымпліцысімуса» чуваць выразна і па сёньняшні дзень, што запэўнівае раману легіёны штораз новых чытачоў, хоць Трыццацігадовая вайна ды пытаньне, хто тады меў рацыю — каталікі ці пратэстанты — сёньняшнім чытачам абсалютна да лямпачкі. Шмат хто зь іх пэўна пагодзіцца, што рацыю меў насамрэч Грымэльсгаўзэн. «Гэта апавядальны твор невыпадковай велічы» — так пра «Сымліцысімуса» азваўся сам Томас Ман, які прарочыў, што раман, які захаваў любоў чытачоў цягам трох апошніх стагодзьдзяў, застанецца адной з самых улюбёных чытанак чалавецтва і цягам некалькіх наступных.
Ці беларускія чытачы будуць чытаць «Авантурніка Сымліцысімуса» ў перакладзе Васіля Сёмухі — цяжка сказаць. Мяркуючы па тым, як вяне ўмельства пісаць прыгожыя словы і выразы па-беларуску сярод ня толькі менш адукаванага грамадзтва, але і эліты зь білетамі пісьменьніцкіх саюзаў, пэрспэктывы для Грымэльсгаўзэна ў Беларусі несуцяшальныя. Тым ня менш, перакладчык зрабіў усё магчымае, каб ад беларускага Грымэльсгаўзэна патыхала ня толькі гноем зь нямецкага Schweinestall, але і тваньню з палескага балота. Гэта адна з самых беларускіх кніжак — тая нямецкая цагліна ў перакладзе Васіля Сёмухі. І адна з найболей мужыцкіх, яшчэ больш мужыцкая, чым «Дудка беларуская» Мацея Бурачка, такога сабе беларускага адпаведніка Грымэльсгаўзэна-Дурачка. Грымэльсгаўзэн: Simplex pfeift tapfer auf seiner Sackpfeifen, / Bis die Soldaten ihn mit sich fortschleifen. Сёмуха: Сімпліцы адважна дудзіць на дудзе, / аж бач — салдатня ўжо ідзе. Мацей Бурачок падобныя радкі пісаў з крывавай сур’ёзнасьцю, хочучы сваёй дудкай прабудзіць народ. Грымэльсгаўзэн, хутчэй за ўсё, народу не будзіў, але яму спагадаў і пацяшаўся зь яго адначасова. А Сёмуха ўсё гэта перапісаў выключна для нашай з вамі пацехі.
Гэты курдупель выглядаў прыблізна так: «Тое, што зь першага вока можна было прыняць за дзіўна выкрыўлены кавалак каравага дрэва, было сапраўды выродлівае, пядзі зь дзьве ў рост, дзіця; пакладзенае ўпоперак ношкі, яно цяпер выпаўзла адтуль і, нешта вуркочучы, юрзалася ў траве (sich jetzt knurrend im Grase wältzte). Галава ўрасла ў плечкі, на сьпіне нейкая наросьціна, як гарбуз, а адразу ад грудзей расьлі ножкі, тонкія, як дубцы зь ляшчыны, і ўсё яно было нібы расьсечаная рэдзька (wie ein gespalteter Rettich). Пустое вока не разгледзела б твару, але калі пільней, дык можна было ўбачыць нос, доўгі і шылаваты, ён тырчаў з-пад чорных скаўтуненых валасоў, і маленькія чорныя з іскрынкамі вочкі — ўсё гэта ў дадатак да маршчыністага старэчага твару, здавалася, выкрывала ў ім маленькага альраўна».
Дык вось гэтая гнюсота, гэты альраўн (злыдух ніжэйшага гатунку), зачараваны добрай фэяй, атрымаў здольнасьць прывабліваць людзей да сябе і прысабечваць чужыя заслугі. А калі зрабіў нешта непамыснае або паскуднае (напрыклад, пукнуў у прысутнасьці дамаў), то звальваў усё на іншых.
Студэнт Бальтазар, закаханы ў харошанькую Кандыду, якую поўнасьцю ахмурыў той курдупель Цынобэр, бачыў сапраўднае аблічча гэтага гідкага карліка і ўрэшце дапетрыў, як забраць у яго ягоную магічную сілу. Усё скончылася добра, як у кожнай файнай казцы, але з уласьцівым Гофману гратэскам — Цахес утапіўся ў начным гаршку зь нечыстотамі, каб, як кажа нам перакладчык, больш не наводзіць на людзей псоты.
Сёньня ў Оперы угодкі.
Сам вялікі Архікратар
Баль дае на ўвесь тэатар;
Мыюць майтачкі какоткі,
Напракат хапаюць шмоткі;
Збоі, ціск па ўсёй сталіцы,
Процьма – войска і паліцыі,
Зьзяюць каскі кірасіраў,
Зьзяюць боты камандзіраў,
Коні ў мыле. Коні ржуць,
Мчаць машыны, каламуць,
На нагах усе агенты,
Патрыёты, канфідэнты —
Хваляваньне і нясьцерп!..
У цырульнях — вёрсты чэргаў,
Шал, ягла, вар’яцкі вэрхал,
У дзяўчат у лытках сьверб...
Ну хто ўстоіць пасьля гэткага ўступу і не захоча дазнацца, што было далей і як яно закончылася? Зразумела, устоіць уся сёньняшняя беларуская моладзь, якая толькі і знае, як шастаць па фэйсбуках ды штампаваць усялякую антылукашэнкаўскую хрэнавень і фоткі Валярыны Куставай... Але вось сур’ёзна-сталыя людзі ня ўстояць і прачытаюць да канца. А пад канец:
І раптам — клакочучы, сьціжмай, сьціскам
Рынула зала зь віскам і піскам!
Пена зялёная пырскае з пыскаў,
Топча, ломіцца, іклы ўбівае,
Сьвішча нажамі, грызе, вырывае,
Юхаю золата мыецца, хлебча грошы —
Гэтыя мышы, гэтыя блохі, гэтыя вошы,
Смокча, жарэ, хто кавалкам, хто кусам,
Аж ад сьмеху раве Грандыёзнае Пуза,
Аж кіпіць і клякоча каштоўным металам
І адпаўзае далей, аплываючы салам,
І хлешча хвастом распусты і шалу
Найбольшае дзіва сталічнага Балю!
І напявае: “Каму сёньня даць?
Каму сёньня даць?
Каму сёньня даць?
Расправымененая К... — Маць!
Гэтую паэму пра прапашчую міжваенную Польшчу Тувім напісаў у 1936 годзе. Ён тады ўжо ведаў, што тая панска-шампанская дзяржава — «пачварны байструк вэрсальскай дамовы», як назваў яе Вячаслаў Молатаў у кастрычніку 1939 — ня выжыве. «Баль у Опэры» — гэта такая эпітафія для паўжывой Польшчы. Геніяльная.
Ну а «Польскія кветкі»? Гэта самая магутная польская паэма ХХ стагодзьдзя. Рэч, якую Тувім пачаў пісаць на эміграцыі ў 1940 годзе і пісаў ажно да свае сьмерці ў 1953, так і не закончыўшы яе як сьлед. «Польскія кветкі» літаратуразнаўцы залічаюць да гэтак званага жанру «дыгрэсійных паэмаў», то бок, да твораў, у якіх нібыта апавядаецца нейкая фабулярная гісторыя, але насамрэч значэньне маюць аўтарскія адступленьні і «дыгрэсіі» (ну, рыхтык, як паэма «Бэнёўскі» Юльюша Славацкага). Гэтых адступленьняў у Тувіма такая процьма, што хопіць на кожны смак і густ. Я помню, як у шостай клясе сваёй сацыялістычнай школы я дэклямаваў кавалак «Польскіх кветак» у якойсьці надзвычай складанай школьнай пастаноўцы аб цяжкім лёсе пралетарыяту ў капіталістычнай Польшчы. А ў больш-менш тым самым часе польская сьпявачка Эва Дэмарчык выпусьціла кружэлку, на якой геніяльна прасьпявала фрагмэнт паэмы Тувіма, які называецца «Grande valse brilliante». Дык вось, такі быў Юльян Тувім. Як той казаў, і для пралетарыяту, і для багемы. А вось такі наш Васіль Сёмуха:
«Grande valse brilliante»
Памятаеш, як мы паўпіваліся вальсам,
Панна, мадонна, легенда мая?
Памятаеш, як сьвет закружыла танцам,—
Сьвет у абдымках і я?
Палахлівы блюзьнерца,
Як туліў я да сэрца
... Сьпелых яблычак пару тваіх,
Што з дыханьнем суладна
Уздымаліся вабна,
Як і ўся ты, у думках маіх.
Спарышок вачэй карых,
Што і ёсьць і няма іх,—
Іх ты долу патупіла зноў,
Нібы песьціла ўпотай
Сваёй томнай пяшчотай
Тыя яблычкі мараў і сноў.
4. Томас Ман, «Доктар Фаўстус» (Менск, Мастацкая літаратура, 1989).
Жахлівае нудоцьце ўвесь гэты «Доктар Фаўстус», як і ўсе іншыя раманы Томаса Мана, за выняткам, мабыць, «Фэлікса Круля», але што зробіш — клясыка, якая нібыта нам растлумачвае пакручастыя шляхі эўрапейскай культуры ў агульнасьці і нямецкай у прыватнасьці. Я прачытаў «Доктара Фаўстуса» ў перакладзе Васіля Сёмухі два разы, але, прызнаюся, так і не разабраўся ў тых культурных загагулінах. І нават не спрабаваў разабрацца, прадаў кампазытар Адрыян Левэркюн душу д’яблу ці толькі так яму падалося? Ці, можа, усё, што зь ім здарылася, было вынікам ягонай кароткай амурнай сувязі з адной прапашча-гуляшчай дзеўкай?
Варта аднак чытаць гэты Сёмухаў пераклад для стылю, варта павучыцца стылю, якога ў беларускім пісьменстве нідзе больш не сустрэнеш. Гісторыю Левэркюна ў рамане распавядае ягоны сябра, настаўнік клясычнай гімназіі Сэрэнус Цайтблём. У Беларусі не было і ня будзе ніякіх клясычных гімназіяў, якія мэтадычна далучалі б да эўрапейскага гістарычнага і культурнага кантэксту маладыя пакаленьні беларусаў, а таму дыскурс «Доктара Фаўстуса» — які рэфлектуе стагодзьдзі сувязяў і ўзаемапранікненьня эўрапейскай культуры і эўрапейскай традыцыі — непрысутны ні ў беларускім прыгожым пісьменстве, ні, так сказаць, непрыгожым. Мы так ніколі ня будзем пісаць, як пісаў Ман у «Доктары Фаўстусе», бо мы ніколі не чыталі і ніколі ўжо не прачытаем Сэнэкі, Вэргілія і, напрыклад, Юлія Цэзара ў арыгінале.
Васіль Сёмуха пастараўся перакласьці «Доктара Фаўстуса» так, як бы ён у сваёй Пружане хадзіў ня ў рускую сярэднюю школу, а ў клясычную польскую гімназію міжваеннага пэрыяду, і прачытаў некаторых мёртвых рымлянаў у арыгінале.
Тут, як кажуць, я зусім даслоўна ўзяў аловак і стаў выпісваць прыгожыя словы і выразы, каб набрацца іх як найбольш. Вось зь некалькіх пажаўцелых старонак, якім ужо болей за пятнаццаць гадоў (я чытаў пераклад амаль адразу пасьля таго, як ён зьявіўся ў «Крыніцы»), я перапісваю вам жменю перакладчыцкіх прыгажосьцяў: пацяробкі цемры; прыходзіць да жывое памяці; дацца ў нясьцерп; высьмердак; згопалу сказаць; паганскія вычмуры; д’яблавоціна; скацубіцца; прыродная выбракоўка; жыць купна; гнюсотная штурхатня; напіцца пад самую загнетку; падвесьціся на нюху; спаруда промыслу Божага; млосьціць ад голаду і смагі; нагурбаваць сьнегу; строіць зь сябе важніка; у сплюск вока; упакорваць гардыню: лішніца начной оргіі; etc. etc...
І яшчэ: абсьледаваць труп дзяўчыны на прадмет яе віргінальнасьці.
Ну што тут яшчэ сказаць? Магчыма, некаторыя з чытачоў нашага сайта, а то і ўсе, бачылі фільм Тома Тыквэра, пастаўлены паводле «Парфумы» Патрыка Зюскінда. Супэрскі фільм, нічога ня скажаш. Але калі вы ня бачылі перакладу Васіля Сёмухі, дык вы нічога ня бачылі...
