У біяграфічных даведках пішуць, што свае першыя творы Вы зьмясьцілі ў самвыдавецкіх альманахах. Ці можна гэтае ляканічнае паведамленьне крыху разгарнуць?
Ірына і Зьміцер
За савецкім часам мы мусілі вывучаць беларускую гісторыю, наскрозь міталягізаваную афіцыйнай гістарыяграфіяй. Шмат мітаў стваралася й тыражавалася ўжо і ў найноўшай гісторыі нашай краіны. Сярод іх — сьцьверджаньне, нібыта ў гады Брэжнева ды ягоных наступнікаў у Беларусі не існавала аніякага самвыдату й літаратурнага андэрграўнду.
Цяпер мы ведаем і пра «Гутаркі» Міколы Ермаловіча, і пра «Люстрадзён» Сяргея Дубаўца, Вінцука Вячоркі ды Сержука Сокалава-Воюша… Архіў найноўшай гісторыі выдаў каталёг «Пазацэнзурны пэрыядычны друк Беларусі (1971-1990).
Каталёг пачынаецца з рукапіснага літаратурнага альманаху «Блакітны ліхтар», выдаванага наваполацкімі студэнтамі й школьнікамі ў 1971-1974-м гадах. Якраз на ягоных старонках і адбыўся мой дэбют.
Сёй-той з супрацоўнікаў КДБ, пэўна, і цяпер памятае справу, за якую хтосьці яўна атрымаў на пагоны новую зорачку. Ува ўзорна-паказальным сацыялістычным горадзе, на чыіх нафтахімічных гігантах, як пісалі газэты, дружна працавалі прадстаўнікі 50 нацыянальнасьцяў, аднекуль знайшоўся цэлы тузін адшчапенцаў, што ўзяліся складаць ня проста безыдэйныя, а відавочна шкодніцкія вершыкі. Ды яшчэ і па-беларуску, што было ці не галоўнай крамолай.
На сьлізкую сьцежку ступілі выхаванцы тагачаснага Наваполацкага політэхнічнага інстытуту Вінцэсь Мудроў, Валеры Шлыкаў і Анатоль Рыбікаў, якія папераменна рыхтавалі альманах. Вакол іх раіліся іншыя недабітыя нацыяналісты, у тым ліку і з сталічнага Менску.
Літаратурныя практыкаваньні аўтараў «Блакітнага ліхтара» яшчэ цяжкавата было назваць творамі, але тое, што яны кідалі выклік сацыялістычнаму рэалізму, не падлягае сумневу. Эратычныя матывы, сарказм у дачыненьні да камуністычных лёзунгаў, гэтак званая «чарнільная лірыка» — клопату для літаратуразнаўцаў у цывільным хапіла. Пагатоў выйшла ня нейкая пара-тройка, а цэлых пятнаццаць нумароў альманаху.
Калі згадваю «Блакітны ліхтар», першым выплывае з памяці шырока вядомы цяпер у вузкіх колах трыялет Вінцэся Мудрова «Парыж ня бачыў я ніколі…», які не адмоўлю сабе ў задавальненьні зацытаваць:
Парыж ня бачыў я ніколі
І ад таго чарніла п’ю.
Сумую я аб сваёй долі:
Парыж ня бачыў я ніколі.
Бутэлька выпіта — даволі.
Сяджу на крэсьле і пяю:
Парыж ня бачыў я ніколі
І ад таго чарніла п’ю.
І ад таго чарніла п’ю.
Сумую я аб сваёй долі:
Парыж ня бачыў я ніколі.
Бутэлька выпіта — даволі.
Сяджу на крэсьле і пяю:
Парыж ня бачыў я ніколі
І ад таго чарніла п’ю.
Патрапіць у тыя часы ў Парыж нам было ненашмат прасьцей, чым куды-небудзь на Марс. Напэўна, з гэтае прычыны, упершыню прыехаўшы праз шмат гадоў у францускую сталіцу, я першым чынам знайшоў на набярэжнай Сены пару кляшараў. Выпіўшы для адвагі пляшку бардо і паспрабаваўшы ўтлумачыць парыжанам, што перад імі чалавек, у якога зьдзейсьнілася фантастычная юначая мара, я прадэклямаваў згаданы Вінцэсеў верш. Гэта быў адзін з самых жыцьцесьцьвярджальных выступаў у маім жыцьці.
Але чытачы «Блакітнага ліхтара» сустракалі на ягоных старонках і радкі іншага кшталту. Той самы Мудроў пісаў:
Размаўляю па-беларуску…
Як у трамваі глядзяць на зайца,
Так глядзяць на мяне этрускі
Ад Асьвеі да Лунінца…
Як у трамваі глядзяць на зайца,
Так глядзяць на мяне этрускі
Ад Асьвеі да Лунінца…
Васьміклясьнік Андрэй Грабаў, ці ня самы таленавіты зь «ліхтараўцаў», які празь некалькі гадоў загадкава загіне ў войску (а празь некалькі дзесяцігодзьдзяў стане героем маёй кніжкі «Імёны Свабоды»), быў яшчэ вастрэйшым:
Рушу па Беларусі… У небе маланка палае.
Пад прыгнётам усходнім стогне наша зямля…
Пад прыгнётам усходнім стогне наша зямля…
Цытаваць самога сябе саромеюся. Згадаю хіба што самы першы верш, які называўся па-дзіцячы несамастойна, наіўна і роспачна: «Апошнія з магіканаў». Аднак сканчаўся ён аптымістычнай і самаўпэўненай канстатацыяй, што мы — усё ж не апошнія, а якраз першыя.
Потым таварыш маёр з вачыма-сьвярдзёлачкамі будзе праводзіць са мною ў Менску «прафіляктычныя гутаркі». Яго зацікавіць, хто такія этрускі. А што значыць радок «бруд кастрычніцкіх дарог» у вершы «Кастрычнік» зь нізкі «Дванаццаць месяцаў»? А як гэта ўдалося ачмурыць нацыяналістычным дурманам чыстакроўнага расейскага хлопчыка зь Пермскай вобласьці Андрэя Грабава?
Прыкладна ў той самы час у Наваполацку забіралі з інстытуцкіх лекцыяў і вазілі ў чорнай «волзе» ў тамтэйшы аддзел КДБ маіх сяброў.
Зробленая намі на пачатку 1990-х спроба вярнуць сканфіскаваны альманах была марнай. Напэўна, усе пятнаццаць «Блакітных ліхтароў» дагэтуль (бяз права перапіскі) чакаюць волі дзесьці ў спэцархіве — вязьніцы для кніг і рукапісаў. Прынамсі, хочацца верыць, што іх, калі скарыстацца тамтэйшаю лексыкай, не ліквідавалі.
Лёс аўтараў альманаху заслугоўвае асобнай гаворкі. Зазначу толькі, што зь Вінцэсем Мудровым той, хто чытае па-беларуску, мусіць быць добра знаёмы. На маю думку, ён стаў адным з нашых найцікавейшых сучасных празаікаў. Вінцэсева кніга «Альбом сямейны» ўпрыгожыла Бібліятэку Свабоды ХХІ стагодзьдзя.
Наступніцаю «Блакітнага ліхтара» сталася «Мілавіца», машынапісны альманах, які мы з Генадзем Кулажанкам, Ігарам Чарняўскім, Юрасём Бандаровічам, Эдвардам Зайкоўскім ды іншымі пачалі выдаваць у сябе на гістарычным факультэце БДУ.
«Мілавіцы» пашанцавала болей. Я здымаю з сваёй «залатой» паліцы адзін зь яе нумароў, і ў грудзях зноў плешчацца юнацтва…
