Дысьлексія

Але я не пішу гістарычных раманаў. Таму гаворка пойдзе пра іншую гераіню, пра восьмы цуд сьвету – статую Дысьлексіі Альбарутэнскай у Менску. Яна такая агромністая, што паміж яе расстаўленых ушыркі ног можа праехаць БелАЗ, а на грудзях штогод у траўні ладзіцца сьвята беларускага пісьменства і друку. Культ гэтай багіні перажывае ў краіне новы росквіт.

Дысьлексія – гэта, як вядома… Падсумоўваючы ўсё, што пра яе вядома, скажам так: у шырокім сэньсе дысьлексіяй называюць частковую ці поўную няздольнасьць чалавека да чытаньня і зьвязаныя з гэтым праблемы з маўленьнем і пісьмом. Гэта ні ў якім выпадку не хвароба, гэта асаблівасьць псыхічнага разьвіцьця, якой пры пэўных умовах можна нават ганарыцца. Дысьлексія сустракаецца ў людзей любога ўзросту, і калі ў дзяцей яна паддаецца карэктыроўцы, то з дарослымі ўсё значна складаней.

Паводле маіх назіраньняў, найбольш схільныя да дысьлексіі тры катэгорыі беларускіх грамадзянаў: міліцыянты, старшыні райвыканкамаў і літаратурныя крытыкі.

Уменьне пісаць, чытаць і выказваць свае думкі, натуральна, не належыць да найпершых абавязкаў міліцыянта.

Некалькі год таму ўвесь айчынны інтэрнэт быў уражаны немудрагелістым відэаролікам: юны ахоўнік правапарадку, тыповы стрыжаны дысьлектык, у адказ на пытаньне карэспандэнткі, якімі якасьцямі, на яго думку, павінен валодаць сапраўдны міліцыянэр, памэкаў-пакрэкаў і здолеў назваць толькі дабрыню. Тут не паспрачаешся – дабрыня, як сьпявалася ў адным савецкім мульціку, “всех доверчівей і строже”.

Ня ведаю, ці мусіць чалавек у форме быць даверлівым, але строгасьці беларускім міліцыянэрам ніколі не бракавала. Ён заўжды па-бацькоўску строгі, гэты герой, гэты чалавек з чароўным дручком: у бязьлітасных вулічных баях з пэнсіянэркамі, студэнткамі і зубатымі журналісткамі; на тэлеэкране, калі ён, вечна насуплены, зь няўклюдным канцылярытам наперавес роспачна блукае ў трох словах, бы ў трох соснах; у ліставаньні з разбэшчанымі свабодай грамадзянамі. Грамадзяне ня скардзяцца, дысьлексія беларускіх міліцыянтаў дорыць людзям радасьць, што ня так ужо й мала ў наш жорсткі век. Нават звычайная аб’ява на дзьвярох правінцыйнага РУУС мае ўсе шанцы стаць гімнам Вялікай Альбарутэнскай Дысьлексіі або хохмаю тыдня для байнэту.

Такое ўражаньне, што ня толькі беларускія, але і расейскія Лексыка, Сынтаксыс, Граматыка, Артаграфія – гэта мянушкі чальцоў небясьпечнай міжнароднай банды, зь якой міліцыя ўжо даўно вядзе зацятую, але беспасьпяховую барацьбу. Цікава: прымусовая падпіска міліцыянтаў на газэту “На страже” – гэта наступства дысьлексіі ці сродак барацьбы зь ёй?

Што да старшыняў райвыканкамаў, то відавочна, што дысьлексія – неабходная ўмова для кожнага кандыдата на гэты высокі пост. Я быў знаёмы зь некалькімі менскімі старшынямі: ніводзін зь іх ня быў здольны сфармуляваць нават простую думку, ні вусна, ні пісьмова, ні моваю жэстаў.

Чытаць яны ня ўмелі, хаця й спрабавалі – замілавальнае гэта відовішча, калі старшыня райвыканкаму спрабуе чытаць уголас газэту, асабліва па-беларуску: шоргат, пыхценьне, з чалавека ліецца пот, вочы сьлязяцца, лоб перасякае пакутная складка: па сваёй інтымнасьці і напружанасьці гэты працэс можна параўнаць хіба з наведваньнем прыбіральні. Мае знаёмыя старшыні райвыканкамаў былі сьмелыя, хаця і недалёкія людзі, некаторыя нават зрэдзьчас наважваліся на публічныя выступы. Кожная такая прамова нагадвала суцэльны абырвалг. Калі старшыня райвыканкаму заблытваецца ў словах (а гэта звычайна адбываецца адразу пасьля прывітальнае фразы), ён пачынае хапаць ротам паветра. “Дарагія вецераны! Ў ліцэ нашава іспальніцельнава каміцета нашава раёна… пазвольце меня паблагадарыць у вашам ліцэ…“

Вядома ж, кіраваньне цэлым раёнам вымагае ад старшыні значна менш высілкаў, чым кіраваньне дзеясловамі, а схіленьне падначаленых у патрэбныя позы – нашмат прыемнейшы занятак за скланеньне нейкіх там назоўнікаў. Калі пра старшыню нешта пішуць у прэсе – хай сабе нават хвалебную оду для дзяржаўнай газэты – ён заўжды патрабуе прынесьці гатовы матэрыял на вычытку: ці няма там крамолы або памылкі. Але дысьлектыку, як бы ён ні блішчаў акулярамі, непадуладнае мастацтва чытаньня. Старшыня ніколі не чытае сам, за яго чытае сакратарка або іншая якая “вумная жэншчына” з прыёмнай. Старшыня толькі расьпісваецца, суворым выканаўчым росчыркам, бо так ніхто ніколі не даведаецца, колькі памылак ён зрабіў ва ўласным прозьвішчы.

А вось літаратурныя крытыкі свае прозьвішчы напісаць могуць, і не адзін раз. Доўгія гады трэніровак не мінулі дарма. Крытыкі на Беларусі ёсьць разумныя і яркія, але і дысьлектыкаў сярод іх хапае, адно другому ўсё ж не замінае. Крытык-дысьлектык даўно ўсьвядоміў, што чытаньне кніжак – нудны і зь дзяцінства ненавісны занятак – гэта такі элемэнт ягонай працы, безь якога лёгка можна абысьціся.

Зацікавіўшыся нейкаю кнігай, крытыкі-дысьлектыкі робяць так: зьбіраюць чуткі пра асабістае жыцьцё аўтара (з кім сьпіць, на што хварэе і за якія грошы жыве – гэта няцяжка і звычайна дае нагоду для не абы-якіх філязофскіх развагаў), разглядваюць, як дзеці, вокладку, прыгадваюць пару-тройку завучаных калісьці на філфаку ці журфаку клясычных цытатаў – і крытычны артыкул гатовы.

Засталося запісаць яго і надрукаваць, і вось тут дысьлектыка чакае самая вялікая праблема. Да аналізу дысьлектык ня здольны і сфармуляваць што-кольвечы ён таксама ня можа. Таму нікому не патрэбная ягоная крэмзаніна. Бо ён піша пра кнігі, якіх не чытаў. З такім жа посьпехам ён мог бы прымаляваць асадкай рожкі на партрэце аўтара. Каму гэта трэба? – хіба што такому самаму крытыку-дысьлектыку, яны любяць параўноваць сваю дысьлексію з чужой, у каго няздарнейшая і валасацейшая. І тады паміж дысьлектыкамі пачынаецца грызьня, якую ў холдынгу ЛіМ называюць “літаратурным працэсам”. Дзякуй Богу, сапраўднай літаратуры проста не застаецца тут месца.

Безумоўна, вышэйзгаданымі грамадзянамі сьпіс Вялікіх Беларускіх Дысьлектыкаў не абмяжоўваецца – сюды можна было б дадаць процьму народу: ад акадэмікаў і член-карэспандэнтаў да камэнтатараў на форуме “Нашай нівы” і іншага паспалітага інтэрнэтнага люду, для якога любы тэкст, даўжэйшы за тры словы – “многабукф”…

Усе гэтыя людзі вучыліся ў школе, а некаторыя – яшчэ і ва ўнівэрсытэтах. Дысьлексія не перашкодзіла ім атрымаць адукацыю, пасаду і рэгулярны заробак, а часам і ўладу. Дысьлексія наогул не ўплывае на інтэлект.

Тым ня менш у школе дзеці-дысьлектыкі звычайна сутыкаюцца з пагардаю і непрыманьнем, як з боку вучняў, так і з боку аднаклясьнікаў. Іх называюць адсталымі, бо яны не падобныя да іншых. У дысьлектыкаў свае рахункі да чалавецтва…

Кожны з нас у дзяцінстве перажывае гэтую своеасаблівую ініцыяцыю – вучыцца пісаць, чытаць, правільна гаварыць. Па сваёй значнасьці яе можна параўнаць хіба з хрышчэньнем. Навучыўшыся ўсяму гэтаму, чалавек атрымлівае будучыню і мінуўшчыну. Як пісаў Геніс, “будучае зьявілася адначасова з пісьмовасьцю”. Уменьне пісаць, чытаць і асэнсоўваць прачытанае адразу ж перакідвае нас у зусім іншую, чым раней, сыстэму каардынатаў, яно ставіць нас пасярэдзіне вялізнага цыфэрбляту Часу, і мы скачам над імклівымі стрэлкамі. Аднак ці ўдасканальвае нас такая фізкультура?

Дысьлексія – разнавіднасьць альтэрнатыўнай адоранасьці. Паводле апошніх дасьледаваньняў, дысьлектыкі проста не ўспрымаюць двухвымернасьці, у якой існуе напісаны тэкст, яны жывуць у трох- , чатырохвымерным сьвеце, у іх іншыя апорныя кропкі для арыентацыі ў прасторы. Кепска гэта ці добра? Ці не нагадвае абавязковая карэктыроўка дысьлексіі колішняе змаганьне зь ляўшамі і іншымі “няправільнымі” індывідамі, бессэнсоўную падгонку чалавека пад нейкую сумнеўную норму?

Дзяржавы, абвяшчаючы ў пэўны момант сваёй гісторыі курс на татальную пісьменнасьць грамадзянаў, адначасова руйнавалі ўсе здабыткі народнай непісьмовай культуры, створаныя ў, так бы мовіць, дысьлексічны пэрыяд, калі ў народнай сьвядомасьці не існавалі ні літары, ні радкі, калі ёй кіраваў толькі чысты дух творчасьці, калі чалавек яшчэ не пісаў і не чытаў, але быў значна больш чулы да прыгажосьці.

Такім чынам, маючы праблемы з чытаньнем і пісьмом, дысьлектыкі могуць значна пераўзыходзіць астатніх людзей у іншых сфэрах. У кожным дысьлектыку, магчыма, дрэмле і пахропвае геній. Нездарма на Беларусі так шмат дысьлектыкаў: патрыёты ўжо даўно ўнушаюць нам, што наша белакрылая Радзіма – богаабраны край, рэзэрвацыя мэсіяў, вундэркіндаў і іншых кіндэрсюрпрызаў. Нядаўна высьветлілася, што дысьлектыкамі і беларусамі ў душы былі Айнштайн, Дыснэй, Ганс-Хрыстыян Андэрсэн, Кузьма Шварц і Джордж Буш-малодшы. Цалкам верагодна, што калі б некаторыя міліцыянты заняліся мультыплікацыяй, старшыні райвыканкамаў пачалі прыдумляць казкі, літаратурныя крытыкі задумаліся пра адноснасьць сьвету, а блогеры памяняліся месцамі з акадэмікамі, навокал было б крышку больш гармоніі, а старонка наша родная дысьлектычна квітнела б усім на зайздрасьць.